قره کلیسا آثار رهبانی ارامنه ایران

قره کلیسا آثار رهبانی ارامنه ایران

قره کلیسا

 

 

قره کلیسا یا کلیسای تادئوس مقدس (به ارمنی: Սուրբ Թադէոսի վանք و به انگلیسی: St. Thaddeus Monastery)، نام کلیسایی تاریخی در ایران ، استان آذربایجان غربی است.

این کلیسا در۲۰ کیلومتری شمال شرقی چالدران در کنار روستایی به همین نام واقع شده‌ است.

قره کلیسا آثار رهبانی ارامنه ایران

نام کلیسا در گذشته و حال

درباره نام کلیسا و ریشه نام آن نظرات مختلفی ارائه می‌شود.

این کلیسا در زبان ارمنی سورپ تادئوسی وانک به لاتین (Surb Tadeosi vank) یعنی کلیسای مقدس تادئوس نامیده می‌شد.

• (کلیسای تادئوس مقدس) یکی ازحواریون مسیح است که برای تبلیغ دین مسیحیت به منطقه جنوب فلات ارمنستان آمدند. در ۶۶ میلادی، تادئوس مقدس به همراهساندوخت، دختر پادشاه و تنی چند، که به دین مسیحیت ایمان آورده بودند، به دستور پادشاه وقت ارمنستان دستگیر شدند و پس از شکنجه به شهادت رسیدند و تادئوس مقدس در مکان فعلی دیر مدفون شد.
• کارا درزبان آذری که مردم آذربایجان قبل از استیلای تُرکان به آن تکلم می‌کردند و شاخه‌ای از زبان‌های تاتی و هرزنی [horzeni] که منشعب از زبان پهلوی است معنای بزرگ و جامع می‌دهد. اما از سده هشتم هجری «کارا» تبدیل به «قره» شده و بنای مذکور را قره کلیسا نامیدند که درست نیست و صحیح آن «کارا کلیسا» است.

 

 

• بررسیریشه‌شناسی واژه (کارا) این پرسش را پاسخ می‌دهد. هم (کارا) و هم (قره) درست‌اند. هر دو به معنی «گران و سنگین و بزرگ و ارجدار (مهم)» می‌باشند. هر دو واژه ایرانی بوده و هر دو از ریشه زبان‌های هندواروپایی شکافته‌اند.

مورخان سدهٔ هشتم هجری به بعد گاهی به مناسبتی یادی از کلیسای تادئوس کرده‌اند و آن را «قرا کلیسا» نامیده‌اند. چون قسمت خاوری بنای کلیسا با سنگ سیاه ساخته شده‌ است.

برخی بر این پندارند که معنی قرا کلیسا، کلیسای سیاه است (قرا در زبان ترکی به معنی سیاه است). ولی باید به این نکته تاریخی توجه داشت که زبان مردم آذربایجان تا قبل از نفوذ زبان ترکی، زبان آذری (زبان باستانی آذربایجان) بوده‌است. بدون تردید در ادوار پیش از سده هشتم هجری قمری «کلیسای تادئوس» نامی دیگر هم داشته‌است. در گویش‌های تاتی و «هرزنی» که از زبان آذری می‌باشند واژه‌های (کله) یا (کالا) به معنی بزرگ است. (قرا) در زبان ترکی آذری به معنی بزرگ است و خود تغییر یافته واژه «کلان» است؛ بنابراین قرا کلیسا در اصل «کارا کلیسا» یا «کالا کلیسا» بوده‌است. این مطلب از آنجا تأیید می‌شود که ارمنیان به دیرها، مجتمع فرهنگی، هنری، ادبی و دینی «وانک» می‌گویند. وانک تادئوس همانند سایر وانک‌های ارمنیان، محل اجتماع طلاب و خطاطان و خوش نویسان، فلاسفه و مورخان و دانشمندان بود و کتابخانه وانک نیز مورد استفاده آنان قرار می‌گرفت و کلمه وانک با مفهوم نام آذری کلیسا «کارا» به‌طور کامل مطابقت دارد؛ و هم‌اکنون نیز این کلیسا به نام «قرا کلیسا» یا «قره کلیسا» معروف است.

قره کلیسا آثار رهبانی ارامنه ایران

موقعیت

این کلیسا در شمال غرب ایران در استان آذربایجان غربی ناحیه به شهرستان چالدران و در روستای قره کلیسا در ۲۰ کیلومتری شمال شرقی سیه‌چشمه و هفت کیلومتری شمال جاده چالدران به قره‌ضیاءالدین قرار دارد؛ و همچنین در جنوب ماکو واقع است.

این کلیسا در منطقه کوهستانی چالدران که مرتفع‌ترین منطقه استان آذربایجان غربی است قرار دارد. ساختمان کلیسا در بلندی کم ارتفاعی واقع است (دامنه کوه) و از طرف مشرق بر دره کم عمقی که در آن نیز رودی جاری است مشرف است. این کلیسا در سطحی به مساحت ۱۵۰×۲۰۰ متر ساخته شده‌است و با دیوارهای بلند و با برج، بارو محصور گشته و شباهت بسیاری به کلیسای اچمیادزین دارد.

 

پیشینه پژوهشی منطقه

این کلیسا در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ خورشیدی به شماره ۴۰۵ ثبت ملی گردیده و همچنین در تاریخ ۱۷ تیر ماه ۱۳۸۷ خورشیدی برابر با ۷ ژوئیه ۲۰۰۸ میلادی، طی نشست سی دوم، مجموعه کلیساهای «قره کلیسا یا سنت تادئوس»،کلیسای سن استپانوس و کلیسای زور زور به عنوان نهمین اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. بنا به تحقیق «دکتر ولفرم کلایس» معاون «مؤسسه باستان‌شناسی آلمان» در ایران (تهران) این حومه دارای یک دریاچه مصنوعی و چراگاه حیوانات و کارگاه‌های مختلف برای تهیه مواد غذایی و غیره بوده ‌است.

قره کلیسا آثار رهبانی ارامنه ایران

پیشینه پژوهشی

تاریخ ساخت این کلیسا بنا به روایت موسس خورناتسی مورخ مشهور ارمنیان به اوایل دوره مسیحیت برمی گردد. بدین ترتیب که کلیسای مورد نظر بر روی آرامگاه تادئوس مقدس که از مبشران دین مسیحیت بود بنا شده‌است. بنای اولیه آن به اوایل سده چهارم بازمی‌گردد و از ابتدا یکی از زیارتگاه‌های مهم ارمنیان بوده‌ است. از جزئیات معماری این کلیسا، که به دست گریگور روشنگر ساخته شده، اطلاعی در دست نیست، اما در خصوص بنای کلیسا یکی از یاران وی و اولین اسقف کلیسای کاراپت مقدس، به نام زنون گلاک در کتاب «تاریخ دارون»، به این موضوع اشاره کرده‌است. از سده نهم میلادی به بعد روایت‌های بسیاری از مورخان ارمنی در مورد وقایع مربوط به کلیسای تادئوس مقدس به جا مانده، از جمله تووما آرتسرونی، در خصوص این دیر نوشته:

(شاهزاده تادئوس نامه‌ای خدمت اسقف خاندان آمادونی فرستاد که در آرامگاه تادئوس قدیس در آرتاز (نام ارمنی شهرستان ماکوی فعلی) می‌نشست)

این مطلب بیانگر دو واقعیت است:اول اینکه به جای کلیسای کوچکی که در سده چهارم میلادی بنا شده بود صومعه‌ای با امکانات وسیع برای اقامت اسقف و راهبان در این محل وجود داشته که شاید طی سده نهم یا سده میلادی آن را بنا کرده بودند و دوم اینکه صومعه اسقف نشین بوده که این مطلب نیز گواه بر اهمیت آن است. از سال ۱۲۴۳ میلادی نام «کلیسای تادئوس مقدس» متناوب در آثار و کتب مختلف، به ویژه مجامع مذهبی ارمنیان به چشم می‌خورد.

در طول سالیان دراز این کلیسا بارها از سوی صاحبان قدرت غارت شده و نیز به سبب بلایای طبیعی چون زلزله، آسیب فراوانی دیده‌است. کلیسای تادئوس از دو بخش قدیمی سیاه رنگ و بخش جدید سفیدرنگ تشکیل شده‌است که هر یک تاریخچه‌ای دارند. نخستین بار هنگام حمله چنگیزخان مغول بخش وسیعی از قره کلیسا تخریب شده اما در زمان حکومت هولاکوخان این کلیسا به همت خواجه نصیرالدین طوسی مرمت گردید. همچنین بر مبنای کتیبه‌ای که در کنار محراب بخش قدیمی کلیسا موجود است، در سده ۱۴ میلادی (سال ۱۳۹۱ میلادی) زلزله مهیبی بنای این کلیسا را تخریب می‌کند و بنای موجود توسط «اسقف زاکاریا» دو تن از برادران او به نام‌های پطروس و «سرکیس» در دوره زمانی ۱۰ ساله تعمیر و بازسازی شده و در سال ۱۴۰۱ میلادی بار دیگر درهای کلیسا به روی زائرین گشوده می‌شود. همچنین کلیسا در سال ۱۶۹۱ میلادی با سنگ‌های سیاه و در سال ۱۸۱۰ میلادی به دستور «سیمون بزنونی» اسقف ماکو با سنگ‌های سفید بازسازی گردید.

قره کلیسا آثار رهبانی ارامنه ایران

سیمون بزنونی دستور داد تخته سنگ‌هایی از مرمر سفید از منطقه «قرخ بولاغ» و «شاورشان» (ماکو) به محل کلیسا حمل کنند و در ضلع باختری کلیسای کهن به بازسازی کلیسای قدیمی بپردازند. ساختمان جدیدتر کلیسا در دوران قاجار به فرمان عباس میرزای ولیعهد به بخش قدیمی تر الحاق می‌گردد. کلیسای جدید با سنگ‌های سفید و حجاری‌هایی بی نظیر، الهام گرفته از کلیسای جامع اچمیادزین ارمنستان که مهمترین و اولین کلیسای ارمنیان می‌باشد تزیین شده‌است. هر چند مراحل ساختن این کلیسا به علت مرگ عباس میرزا ناتمام ماند.

 

توصیف قره کلیسا

سیاه کلیسا یا قره کلیسا ویژگی‌های منحصر به فردی دارد. تکنیک و حجم پردازی در بنای سیاه کلیسا یا قره کلیسا در نوبه خود از کم نظیرترین پرداخت‌های هنرهای تجسمی است. با توجه به ویژگی‌های معماری در این بنای تاریخی، وجود دیوارهای دفاعی پیرامون کلیسا و ورودی اصلی آن، این بنا حکم قلعه نیز دارد. در چهار جهت قلعه پنج برج دیده‌بانی به شکل یک قوس قرار گرفته‌ است.

کلیسای جامع تادئوس مقدس شامل مجموعه‌ای از فضاهای جانبی مشتمل بر دو حیاط شرقی و غربی و ۴۷ اتاق می‌باشد که به راهبان، طلبه‌ها، محققان و نویسندگان، نگهبانان کلیسا و کتابخانه آن تعلق داشته‌است. علاوه بر آن زیرزمین کوچکی نیز در زیر اتاق‌ها قرار دارد و فضاهای کوچکی نظیر ناهارخوری، آشپزخانه، آسیاب، عصار خانه، دخمه‌ای برای نگهداری غذا و فضاهای دیگری در حیات جانبی غربی می‌باشد. همچنین اگر به مقطع کلیسای تادئوس نظری بیفکنیم، تمام بنا به صورت یک ساختمان واحد دیده می‌شود. برخلاف معابد اولیه ارمنیان که به شکل مربع است، این کلیسا مستطیل شکل است. قسمت شرقی آن با سنگ سیاه ساخته شده و تنها قسمتی است که از زلزله ۱۳۹۱ میلادی محفوظ ماند و شامل محراب و اتاق‌های جانبی و محوطه جلو محراب و گنبدی کوچک است.

قره کلیسا آثار رهبانی ارامنه ایران

همچنین مقبره «سن» دختر شاهزاده ارمنی، دختر پادشاه «ساندوخت»، که به سبب عقیده اش به مسیحیت جان باخت که بر بالای تپه‌ای در مجاورت کلیسا قرار دارد. در محوطه داخلی کلیسا چندین سنگ قبر و نیز یک حوض سنگی وجود دارد و نقش برجسته‌های فراوانی بر روی دیوارهای بیرونی کلیسا نقش بسته‌اند. سقف محراب کلیسا نیز با سنگ‌های مرمر سیاه و سفید به شکل زیبا تزیین شده‌است. در محوطه داخلی کلیسا در روی دیوار محلی برای روشن کردن شمع وجود دارد.

قسمت‌های کلیسا:

• کلیسای اصلی
• برج ناقوس
• ورودی
• برج
• حیاط شرقی
• حیاط غربی
• انبار
• قره کلیسا آثار رهبانی ارامنه ایران

کاربری قره کلیسا

این کلیسا به عنوان اولین کلیسای جامع جهان مسیحیت شناخته می‌شود. گفتنی است ارمنی‌های ایران هر سال در روزهای آخر تیرماه و هفته اول مرداد ماه (تاریخ مراسم هر ساله متغیر است، این مراسم در سال ۱۳۹۴ در ۲۷ تیر برگزار خواهد شد) که مصادف با قتل تادئوس مقدس و پیروان مسیحی اوست در قره کلیسا مراسم خاصی برپا می‌دارند. این مراسم با حضور ارمنیان و تعدادی از سفرای کشورهای مسیحی در ایران برگزار می‌شود.

وضعیت موجودی کلیسا :این کلیسا به غیر از مراسمی که ارمنیان هر سال در آن برگزار می‌کنند، همه روزه پذیرای مسافران، گردشگران و بازدیدکننده گان داخلی و خارجی می‌باشد و به جهت برگزاری مراسم ارمنیان در آن از سوی سازمان میراث فرهنگی تمهیداتی جهت جلوگیری از تخریب و حفظ و نگهداری بنا و همچنین رفاه حال مسافران اندیشیده شده‌ است.

شامل: «بلیط فروشی، نگهبانی دفتر فنی، مهمانسرا، دفتر اسقف خلیفه گری ارمنی‌ها، آشپزخانه، مکانی برای عرضه هدایا»

قره کلیسا آثار رهبانی ارامنه ایران

تاریخچه قره کلیسا

در سال ۶۴۴ یا ۶۴۵ هجری قمری تجدید بنا شد. فرمان شاه عباس اول صفوی در حمایت از ارمنیان بر روی سردر آن دیده می‌شود. عباس میرزا ولیعهد فتح‌علی‌شاه نیز تزئیناتی بر آن افزوده‌ است.

سیاه کلیسا یا قره کلیسا، مزار تادئوس مقدس یکی از حواریون عیسی مسیح است. به استناد منابع تاریخی بخشی از ارمنیان پیرو دین زرتشت بوده‌اند و بخشی نیز آئین مهر پرستی داشته‌اند. برای نخستین بار در سال ۴۳ میلادی دو نفر از حواریون به نام‌های تادئوس قدیس و بارتلمئوس قدیس از شمال بین‌النهرین گذشته و برای رساندن پیام مسیح وارد این مناطق می‌شوند.

«تادئوس مقدس» که یکی از حواریون عیسی مسیح و از بنیان‌گذاران کلیسای حواری ارمنی است، در سال ۶۶ میلادی بخاطر بشارت مسیحیت به قتل رسید. مقبره وی در سیاه کلیسا یا قره کلیسا قرار دارد و به صورت یکی از زیارتگاه‌های مهم ارمنیان از آن یاد می‌شود. در داخل این کلیسا دالان‌هایی تعبیه شده‌اند که برای آذوقه سربازان و افراد کلیسا بوده‌است. هر ساله در سوم مرداد مسیحیان زیادی جهت انجام مراسم خاص این روز از سراسر جهان به آن سفر می‌کنند و در اطراف کلیسا چادر زده و اقامت می‌کنند. سر کشیک کلیسای تبریز، امین مسیحیان خارجی می‌باشد که همه ساله مبالغی جمع‌آوری و در اختیار او گذاشته می‌شود. تا صرف این بنا و مسیحیان ایران شود.

قره کلیسا آثار رهبانی ارامنه ایران