مجموعه کاروانسرای شاه عباسی میبد

مجموعه کاروانسرای شاه عباسی میبد

شهر میبد یکی از شهرهای تاریخی و زیبایی است که در استان یزد قرار دارد و بناها و بافت های تاریخی بسیاری را در خود جای داده است. مطابق با آنچه که در اسناد تاریخی وجود دارد بنیاد اولیه شهر میبد به دوران کهن تاریخ ایران بر می گردد. این نمونه ای بی نظیر از شهرهای باستانی ایران است که بسیاری از پدیده های شهری قدیم و بازمانده های کهن ایران زمین را در خود جای داده است. یکی از جاذبه هایی که به آن می‌پردازیم مجموعه کاروانسرای شاه عباسی میبد است که علاوه بر کاروانسروا، زیر مجموعه های چون آب‌انبار، موزه زیلو و چاپارخانه میبد را در خود جای داده است.

مجموعه کاروانسرای شاه عباسی میبد

کاروانسرای شاه عباسی میبد

کاروانسرای شاه عباسی میبد از جمله کاروانسرهای سبک صفوی است که در میبد استان یزد، بلوار قاضی میرحسین واقع شده.

این بنا با شیوه معروف چهار ایوانی و با آجر ساخته شده. ساختمان این کاروانسرا شامل ساباط، ایوان های بیرونی، هشتی ورودی، حیاط مرکزی، حوضخانه و مهتابی و چهار هشتی زیبا و فضاهای سر پوشیده شرقی و غربی و یکصد ایوان و اتاق و اجاق برای استفاده کاروانیان می باشد.

ورودی کاروانسرای شاه عباسی در میانه جنوبی آن در داخل یک مسیر سر پوشیده (کوچه و ساباط) که اصطلاحاً سول نامیده می شود، قرار دارد. همچنین درب چوبی بزرگی در ورودی بنا نصب شده است که بیانگر سیستم امنیتی کاروانسرای شاه عباسی می باشد. محوطه های خارجی و داخلی این بنا دارای ایوانها، اطاقها و فضاهای سرباز و سر پوشیده و اماکن متنوع برای اقشار مختلفی است که همراه کاروان بوده اند. حیاط کاروانسرای شاه عباسی دارای ۲۴ حجره می باشد که در مجموع تعداد حجره های داخلی و خارجی این بنا به ۱۰۰ حجره می رسد. در میانه حیاط کاروانسرا حوضچه کوچکی (حوضخانه و مهتابی) واقع است که آب قنات در آن جاری است. یکی دیگر از اجزای این مجموعه آب انبار بزرگی است که در جوار آن بنا شده.

مجموعه کاروانسرای شاه عباسی میبد

آب انبار این مجموعه دارای یک گنبد آجری و چهار بادگیر بلند است. در بنا کتیبه ی تاریخ دار یافت نشده است؛ اما بر کتیبه ورودی همین آب انبار، که به “آب انبار کـُلار” معروف است، تاریخ ۱۰۷۰ خوانده می شود. چون طرح آب انبار کاملا با طرح کاروانسرا هماهنگ است، می توان گفت که احتمالا دو بنا را هم زمان ساخته اند.

محمد مفید مستوفی، در جامع مفیدی، بانی کاروانسرای شاه عباسی میبد میرزا محمد امین فرزند خواجه محمد علی یزدی معرفی شده است؛ و صفاء السلطنه در گزارش کویر، بانی کاروانسرای شاه عباسی را محمد ولی میرزا معرفی کرده است. محمد ولی میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار و حاکم یزد بوده و کاروانسراهای متعددی از جمله کاروانسراهای ساغند و خرانق و علی آباد را در این منطقه ساخته است. بنا بر کتیبه ی آب انبار، بانی آن میرزا محمد سمیع فرزند محمد ابراهیم بوده و به سرکاری خواجه محمد تقی فیروزآبادی بنا شده است. در پایان این کتیبه، نام خطاط آن، محمد یزدی ذکر شده است.

مجموعه کاروانسرای شاه عباسی میبد

این بنا که در لیست آثار دوره صفویان معرفی شده است، به شیوه قاجاری ساخته شده است. همچنین در منابع آمده است که ساختمان سبک صفوی هنوز استوار مانده و به احتمال زیاد بر ویرانه های کاروان سرایی قدیمی تر بنا شده است. در جلو کاروانسرای شاه عباسی بازارچه ای بوده که سقف چارسوی آن فرو ریخته بود و در سالهای اخیر، بازسازی شده است. قسمتهای دیگر کاروانسرا نیز بر اثر نفوذ رطوبت و به مرور زمان آسیب دیده بود که اکنون کاملا مرمت شده است.

کاروانسرا شاه عباسی میبد هسته اصلی یکی از کامل ترین مجموعه های راهداری بوده و بناهایی مانند چاپارخانه و آب انبار و یخچال در جوار آن قرار داشته است. در میانه کاروانسرا، حیاط مریع شکل وسیعی با گوشه های پخ وجود دارد. گرداگرد حیاط را ایوانچه ها و حجره های پشت آنها فراگرفته است.

مجموعه کاروانسرای شاه عباسی میبد

در میانه هر ضلع نیز، ایوانی قرار دارد؛ ولی چون ارتفاع این ایوانها معادل ارتفاع ایوانچه هاست، نمود کمتری دارند. بعلاوه تفاوت اندک دهانه ی ایوانها با دهانه ی ایوانچه ها از اهمیت و تشخص ایوانها کاسته است. در کل، در این کاروانسرا، سطح کمتری به حجره ها اختصاص یافته است؛ به طوری که بعضی از حجره ها مساحتی به اندازه ایوانچه مقابل خود دارند. در چهار گوشه حیاط، فضاهای هشتی مانندی قرار دارد که راه اسطبلها و انبارها و پلکانهای بام از آنهاست. اسطبلها، برخلاف معمول، نه به صورت حلقه ای به دور بنا، بلکه تنها در پشت جبهه های شرقی و غربی قرار گرفته اند. کاروانسرا انبارهایی نیز دارد که فضاهایی کشیده است و در پشت حجره های جبهه های شمالی و جنوبی قرار دارد.

راه ورود به کاروانسرا از ضلع شمالی آن است، و در مقابل سردر آن، ورودی آب انبار واقع است. این دو بنا در دو سوی بازارچه ای قرار دارند و ورودی هر دو در چارسوی مرتفع این بازارچه واقع است. دستگاه ورودی کاروانسرا فاقد هشتی است و مستقیما به ایوان شمالی گشوده می شود، ولیکن گشادگی انتهای ایوان به نوعی نقش هشتی را ایفا می کند. در میانه حیاط کاروانسرا، حوضخانه ای هشت وجهی قرار دارد که آب قنات به آن وارد می شده و حوض را پر آب می کرده است. احداث این فضا در میانه حیاط از ممیزات کاروانسرای شاه عباسی میبد است. حوضخانه فضایی خنک و دلپذیر در گرمای تابستان کویر بوده است و غرفه هایی برای استراحت کاروانیان در پیرامون آن ساخته اند. این کاروانسرا به سبب استقرار در جوار قلعه و نزدیکی به شهر امنیت کامل داشته و شاید به همین علت فاقد عناصر دفاعی، مانند برج است. چاپارخانه مجاور کاروانسرای شاه عباسی امروزه مرمت شده است.

مجموعه کاروانسرای شاه عباسی میبد

آشنایی با چاپارخانه میبد

چاپارخانه میبد به دلیل کاربرد خاص آن در گذشته و معماری زیبای آن یکی از آثار تاریخی زیبا در شهر میبد استان یزد است که برای گردشگران جذابیت خاصی دارد.

وجود چاپارخانه‌ها به عنوان مرکز تحویل و نگهداری امانت‌های دولتی و نامه‌های محرمانه، نگهداری و تیمار تعدادی اسب و پیک تازه نفس جهت ارسال نامه‌ها بسیار مهم بوده است و به همین علت آن را به صورت قلعه و دژ مانند ساخته‌اند تا کار حفاظت اسناد و نامه‌ها به راحتی انجام گیرد .

این اثر تاریخی با ارزش یکی از بناهای دیدنی استان است که در دوران قاجار و به دستور امیرکبیر ساخته شده است .

چاپارخانه های همواره از مهمترین ساختمان هایی بوده اند که در بین راه ها احداث می شدند. چاپارخانه میبد هم یکی از مهمترین استراحتگاه های بین راهی بوده و قدمت آن به دوره ی قاجار بر می گردد. این بنای تاریخی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و یکی از مراکز عمده پستی و چاپاری قدیم به حساب می آمده است. این مجموعه در مسیر راه باستانی ری کرمان و در کنار کاروانسرای شاه عباسی میبد نیز احداث شده است. در چاپارخانه ها تعدادی اسب و پیک تازه نفس نگهداری می شدند تا از آن ها جهت ارسال و مبادله سریع نامه ها و امانت ها استفاده بشود. از این رو چاپارخانه‌ ها به صورت قلعه و دژ ساخته می ‌شدند که دفاع و حفاظت از آن میسر باشد و این اهمیت، از برج‌ ها و دیوارهای بلند و روزنه‌ های دیده بانی و تیراندازی و موقعیت خوب دفاعی آن پیدا است. همین حفظ امنیت یکی از مهمترین ویژگی هایی بوده که این چاپارخانه بر عهده داشته است.

مجموعه کاروانسرای شاه عباسی میبد

سابقه ی ساخت چاپارخانه های در ایران به قرن ها پیش از اسلام بر می گردد. به طوری که هرودت و گزنفون در این باره توضیحاتی را ارائه کرده اند.

هرودت: در منازل، اسب‌های تندرو تدارک شده. به این ترتیب که چابک سوارها نوشته‌های دولتی را از مراکز تا نزدیک‌ترین چاپارخانه برده، به چاپاری که حاضر است می‌رساند و او فوراً حرکت کرده، آن را به چاپارخانه دوم می‌برد و باز تسلیم چاپاری می‌کند. بدین منوال شب و روز چاپارها در حرکت اند و اوامر مرکز را به ایالات می‌رسانند. راجع به سرعت حرکت چاپارها مورخ مذکور گوید که نمی‌توان تصور کرد که جنبنده‌ای سریعتر حرکت کند….

گزنفون: تاسیس چاپارخانه‌ها را به کوروش بزرگ نسبت داده و گوید که برای تعیین مسافت چاپارخانه‌ها از یکدیگر تجربه کردند که اسب در روز چقدر می‌تواند راه برود بی اینکه خسته شود و آن را میزان قرار دادند. اگر هم این گفته اغراق باشد، مسلم است که کسی نمی‌تواند به سرعت چاپارها حرکت کند.

مجموعه کاروانسرای شاه عباسی میبد

در دوره سلطنت حکومت‌های اشکانی و ساسانی و بعد از اسلام نیز چاپارخانه‌ها برای دستگاه‌های دولتی اهمیت بسیار داشته‌اند و چاپارها علاوه بر انجام مراسلات، چشم و گوش حکومت نیز بوده‌اند و اخبار گوناگون را از نقاط مختلف به مرکز انتقال می‌دادند. «در دوره قاجاری مسافران ترجیح می‌دادند که در چاپارخانه‌ها اقامت کنند چون اطاق‌های آن تمیز تر از اطاق‌های کاروانسرای شاه عباسی بوده. چاپارهای این دوره در مقابل دریافت وجهی مسافران را به مقصد می ‌رساندند.

معماری چاپارخانه میبد

چاپارخانه های بسیاری در این ایران وجود داشته اند که برای ساخت آن ها از خشت و گل استفاده می شده است اما بنابر هر دلیل در حال حاضر تعداد کمی از آن ها باقی مانده و یکی از آنها همین چاپارخانه ی قدیمی است که در کناری کاروانسرای شاه عباسی میبد واقع شده است و آن طور که از ظاهرش مشخص است نسبتا سالم است و دارای برج و بارو برای محافظین است که تامین امنیت افراد داخل چاپارخانه را بر عهده دارد. این ساختمان‌ ها به تبعیت از سایر ابنیه فلات مرکزی ایران، دارای یک حیاط مرکزی است و آخورها در دورتادور حیاط آن واقع شده است.

در سه طرف پشت آخورها اصطبل هایی قرار داده شده است که در زمستان ها و شب ها اسب ها و دیگر چهارپایان را در آن جا نگهداری می کردند.

بین حیاط و جبهه ورودی ساحتمان اطاق هایی برای اقامت مسافران قرار داشت که تقسیم بندی فضا و شکل کالبدی چاپارخانه ها نیز همانند کاروانسراها نیز بوده است. این مجموعه علاوه بر ‌اینکه جای مناسبی برای استراحت چاپارها بود نیز از آنها در فضای داخلی ساختمان در مقابل شرایط نامساعد اقلیمی نیز محافظت می کرده است؛

مجموعه کاروانسرای شاه عباسی میبد

موزه چاپارخانه میبد

در داخل چاپارخانه ‌ها یک محیط زیست اقلیمی کوچک و مستقل وجود دارد و شرایط محیطی داخل بنا را در مقابل نوسانات بسیار زیاد درجه حرارت و باد و طوفان معصون نگه می داشته است. با ورود اتومبیل و همچنین سیستم پست‌های جدید، عملکرد سنتی چاپارخانه‌ ها و در نتیجه کالبد فیزیکی آنها رفته رفته از بین رفت و به طوری که در حال حاضر تنها خرابه هایی از آن ها باقی مانده است.

خشت و گل از جمله اصلی ترین مصالحی بوده اند که برای ساخت این بنا به کار برده شدهاست و در قسمت هایی از سردر ورودی، پشت بام و پای دیوارهای داخل حیاط آجرهایی نیز به کار برده شده است. از تزئینات مشهود در این بنا می ‌توان به نمای آجری سردر ورودی آن و کنگره‌ های بالای حصار چاپارخانه نیز اشاره کرد.

مجموعه کاروانسرای شاه عباسی میبد

ثبت چاپارخانه میبد در فهرست آثار ملی

همانطور که گفتیم با دایر شدن اداره پست امروزی و پیشرفت روز افزون ارسال نامه ها و کالاها بین شهرها و کشورها دیگر چاپارخانه های اهمیت خود را در جوامع شهری از دست دادند و در حال حاضر تنها ویرانه ای از آن ها باقی مانده که با مساعدت سازمان میراث فرهنگی تعدادی از آن ها نظیر چارخانه میبد مرمت شده اند و از آن ها به عنوان جاذبه های گردشگری مورد استفاده دارند. این اثر در تاریخ ۱۹ مرداد ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۷۶۷ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در حال حاضر ماکت‌ های بسیار زیبایی از پستچیان قدیمی و اسبانی که نگهداری می‌کرده اند به همراه تمبرهای قدیمی، وسایل پست قدیم و اسناد و تصاویر تاریخی مربوط به پست نگهداری می‌کنند. پیشینه این روش به زمان هخامنشیان می‌رسد و این قدیمی‌ ترین شیوه پست در جهان است؛ از این رو ایرانیان را مخترع پست می‌دانند.

موزه زیلو میبد

زیلو یکی از کهنترین دستبافته های ایرانی است که بعنوان فرش و زیرانداز جهت مصارف خانگی و در اماکن عمومی بویژه مساجد ، مدارس و زیارتگاهها مورد استفاده همگان قرار می گرفته است . تارو پود زیلوها از نخ و الیاف پنبه ای وبافت آن در عین سادگی اولیه نسبتاً پیشرفته و از فنون ویژه ای برخوردار است .

مجموعه کاروانسرای شاه عباسی میبد

بر خلاف انواع دیگر فرش که بیشتر در محیطهای عشایری و سردسیر رواج یافته ، بهره برداری از زیلو بیشتر در مناطق شهری و روستایی و بویژه در نواحی گرم و خشک مرسوم بوده است . به گواهی گزارشهای تاریخی بافت زیلو از دیرباز در شهرهای فارس ، خراسان و آذربایجان و نواحی پیرامون کویر رواج داشته و در منطقه یزد بیشترین و بهترین زیلوها را در میبد می بافته اند و از این منطقه به اقصی نقاط کشور و حتی خارج از کشور می فرستاده اند .

موزه زیلوی میبد شامل جمعی از زیلوهای قدیمی گردآوری شده از مساجد میبد می باشد . قدیمی ترین زیلوی مشاهده شده در این موزه به سال ۸۰۸ هجری قمری باز می گردد . موزه زیلوی میبد هم اکنون در سول (سالن) شرقی کاروانسرای شاه عباسی میبد واقع شده و به طور رایگان مورد استفاده همگانی است . ایجاد موزه زیلو در میبد بعنوان اولین و تنهاترین موزه زیلو در ایران و جهان توانسته این هنرصنعت را به ایرانیان و جهانیان معرفی نماید.

مجموعه کاروانسرای شاه عباسی میبد

صنعت زیلو نه یک صنعت مربوط به میبد و یا کشور، بلکه صنعتی ملی است و شهرستان میبد به عنوان آخرین پایگاه این صنعت تاریخی می باشد گرچه از سابقه زیلو بافی در میبد مدرک مستندی موجود نیست، اما بقایایی از قدیمی ترین زیلوی بافت میبد در مسجد جامع این شهر وجود دارد که تاریخ ۸۰۸ قمری را نشان می دهد. همچنین زیلو قدیمی ترین صنایع دستی میبد محسوب می شود که تا چند سال پیش صدها خانوار از محل آن امرار معاش می کردند.

زیلو هرچند به ظاهر یک فرش نخی ساده است، اما بررسی فنون و تکنیک بافت آن نشان می دهدکه غنای فرهنگی و فکر و اندیشه باورشده ای در پس هر تار و پود آن نهفته است تعداد زیلوهای ۵۰۰ ساله که از مساجد مختلف جمع آوری شده بسیار فروان است به طوری که رسیدگی و حفاظت بیشتری را می طلبد صنعت زیلو از قدیمترین محصولات دست بافته ای است که همراه دیگر دستبافته های نخی مثل کرباس و پلاس در مسجد حضور داشته است.

تشابه زیلو با شئونات مادی و معنوی زندگی مردم میبد اعم از نوع مسکن، معیشت و اعتقادات و باورها، گویای این نکته است که میبدی ها در شیوه بافت آن دخل و تصرفاتی نموده اند و نقش های زیادی را برآن افزوده اند . زیلو در نقش و بافت شباهت زیادی به حصیر، اولین دستبافته بشر دارد و مثل حصیر یکی از موارد استفاده آن در مساجد و اماکن متبرکه است.

مجموعه کاروانسرای شاه عباسی میبد

بنابرین می توان احتمال داد که زیلو بافی با مرحله تکمیل حصیر بافی است و یا بافندگان از این صنعت الهام گرفته اند. این درحالی است که اکثر مردم از تفاوت گلیم و زیلو بی خبر هستند، درواقع این دو دستبافته از نظر مواد خام مصرفی و از لحاظ نوع بافت با هم فرق دارند. زیلو با زندگی جامعه کشاورزی و روستایی سازگاری دارد، زیرا تار و پود آن از پنبه است و گلیم با معیشت دامداری و شیوه تولید عشایر متناسب است. مصالح گلیم بیشتر از پشم است و مناسب برای مناطق سردسیر و مصالح زیلو از نخ پنبه ای و مناسب برای مناطق گرمسیر است.

مجموعه کاروانسرای شاه عباسی میبد