به بهانه کاوش های غیر مجاز در آثار باستانی
بروزرسانی شده در تاریخ: ۱۲ اسفند ,۱۳۹۳
به بهانه کاوش های غیر مجاز در آثار باستانی
اشاره:
در طول این سالها متأسفانه به خاطر برخی تحولات در حوزه نگرش مردم به فرهنگ کار آسیب های جدی وارد شده است، اصلاح این نگرش ها کار آسانی نخواهد بود با این همه می توان امیدوار بود که متولیان کارآفرین بتوانند، ضمن ایجاد زمینه های اشتغال جوانان، شرایط فرهنگی مناسبی را برای اصلاح نگرش ها به کار در جامعه فراهم کنند.
سالها پیش قصه ای را در مورد یافتن گنج از نویسنده آمریکای لاتین خوانده بودم که در آن قصه، مردی راحت طلب از مصر عازم ایران می شود تا براساس خواب رویایی خود گنجی را در یکی از شهرهای ایران بیابد، در نهایت او توسط داروغه ای گرفتار می شود. داروغه در مقابل قصد سفر او به ایران می گوید:« سالهاست که خواب می بینم در مصر داخل حیاط، خانه ای با این نشانی، گنجی پنهان است اما هیچ گاه این رؤیا را باور نکرده ام.»
مرد مصری با شنیدن این روایت از زبان داروغه عازم مصر شد و با کاویدن زیر حوض خانه اش گنج پنهان را یافت.
دستگاههای فلزیاب و حفاران ناشی
شاید شما هم بارها در خواب قصه های اینچنینی را دیده اید؟ یا دوستان و آشنایان شما گاهی در محفل های خانوادگی قصه های پر آب و تابی را بیان کرده اند، همه ما از کودکی و نوجوانی به یافتن گنج و گنج نامه علاقه مند بوده ایم به همین خاطر وقتی صحبت از یافتن پول و ثروت باد آورده است اغلب سعی می کنیم به نوعی ضمن کنجکاوی در زمینه دستیابی به چنین ثروت هایی، راههای آن را هم از ناقلان خبر جویا شویم، اگر اهل ریسک و خطر پذیری باشیم گاهی به مناطق باستانی و یا تپه های اطراف شهر و روستا سرک می کشیدیم، اما اغلب ماها گاهی دیر می رسیم، چون این زمینهای خاکی توسط کاوشگران اشیای عتیقه بارها شخم زده شده اند. چندی قبل در خبرهای فرهنگی آمده بود که برخی از ساکنان جیرفت برای دستیابی به اشیاء عتیقه ۵ هزار ساله تمدن هلیل رود، این منطقه باستانی را شب و روز می کاوند و متأسفانه در این حفاریهای غیرمجاز آثار ارزشمندی هم به غارت رفته است.
البته اغلب سوداگران آثار باستانی بی گدار به آب نمی زنند، بیشتر این دسته از حفاران غیر مجاز محوطه های باستانی با استفاده از امکانات فلزیاب و روش های علمی دست به چنین اعمال غیر قانونی می زنند.
به باور رئیس سازمان میراث فرهنگی کشور، مشکل حفاریهای غیر مجاز بیشتر از آن سوی مرزهاست. دلالان عتیقه در خارج از کشور به کمک پول هنگفتی که در اختیار دارند با تحریک افرادی در داخل کشور حفاری های غیرمجاز را دامن می زنند.
وی می افزاید:« حفاران غیرمجاز در جیرفت پادوهای این نیرو هستند. به اعتقاد من صاحبان بازار عتیقه در جهان با سوء استفاده از خلأ موجود در قوانین بین المللی و کنوانسیون ها تداوم این حرکت ها را هدایت می کنند. یافته های باستان شناسی در جیرفت به اندازه ای اهمیت دارد که می توان از آن به عنوان مهمترین حادثه باستانشناسی در جهان در ۱۰ سال اخیر یاد کرد.»
در طول سالهای گذشته بیشتر مجامع و جوامع اروپایی برای مقابله با شبکه های غیرقانونی خرید و فروش دستگاههای فلزیاب تمامی توان خود را در عرصه های مختلف به کار گرفته اند تا از شیوع یک اپیدمی موجود در سطح جامعه برای گنج یابی بکاهند. اما متأسفانه برخی از فرصت طلبان در ایران از نبود قوانین جدی در زمینه به کارگیری و خرید دستگاه های فلزیاب برای حفاری در مناطق حفاظت باستانی استفاده می کنند. بنابراین لازم است متولیان میراث فرهنگی از طریق مجاب کردن قانون گذاران در زمینه تشدید قوانین بازدارنده حفاری در آثار باستانی نسبت به رفع این مسئله اقدام جدی به عمل آورند.
سودجویان آثار باستانی به هیچ چیز رحم نمی کنند، به باور آنان گنج های پنهانی در عمق زمین خفته اند، بنابراین آنان با دستیابی به اطلاعات میراث فرهنگی مناطق باستانی و استفاده از بومیان ناآگاه دست به حفاریهای غیرمجاز می زنند. البته تنها چیزی که عاید مردم بومی می شود سرزمینی شخم زده و مشتی پول سیاه است. در حالی که سود سرشار نصیب حفاران غیرمجاز آثار فرهنگی می شود.
امیدی برای گنج و گنج یابی
«یلماز گونی» فیلمساز مشهور ترکیه، فیلمی به نام «امید» دارد، در این فیلم یکی از روستاییان برای دست یافتن به گنج، مایملک خود را به فروش می رساند و با آرزوی دستیابی به گنج، مکان هایی را می کاود اما هربار دچار ناکامی می شود، او با این حال امیدوار است به نوعی به گنجی دست یابد. قصه این فیلم مشابهت زیادی با جویندگان گنج در کشورهای جهان سومی دارد اغلب آنان تمامی زندگی و ثروت اصلی خود را برای به دست آوردن ثروت بادآورده تلف می کنند، سعدی شاعر گرانمایه ایرانی، حکایت جالبی دارد.
جویندگان گنج سال ها در طلب یافتن گنج تمامی هستی خود را به باد می دهند و در این میان آنچه که آسیب جدی می بیند میراث ملی ماست.همه آنهایی که به نوعی دنبال گنج و گنج نامه هستند اغلب دوست دارند با کاوش در تپه های باستانی، امامزاده های قدیمی، خرابه های قلعه ها و سایر مکان های فرهنگی به نوعی به اشیای عتیقه ارزشمند دست یابند و چه بسا که در این کاوش های غیرعلمی آثار قابل توجهی را از بین می برند.
در طول سالهای گذشته به خاطر مشکلات اقتصادی و نبود برنامه حفاری علمی در سازمان میراث فرهنگی بیشتر مراکز باستانی قابل پژوهش مورد تهاجم این گروه از حفاران غیرمجاز قرار گرفته است البته بعضی از این افراد صرفاً براساس یک باور عمومی در محل دست به چنین اعمالی می زنند، اما برخی از آنان به طور حساب شده و با استناد به یک سلسله تحقیقات کتابخانه ای و میدانی سعی می کنند در مراکز و مکان های محدودی دست به جست وجو بزنند.
البته این گروه از قاچاقچیان اشیای باستانی، معمولاً با استفاده از دستگاه های فلزیاب صرفاً در پی یافتن آثاری از جنس فلز هستند و کمتر به یافته های سفالی و سنگی بسنده می کنند.
در حال حاضر برخی از شبکه ها و واسطه گران آثار باستانی تحت پوشش شرکت های بازرگانی، در سطح وسیعی بر حجم تبلیغات خود برای فروش دستگاههای فلزیاب افزوده اند و از سویی دیگر با ایجاد جو روانی دستیابی به گنج های پنهان اعماق زمین، مردم را به کاوش های غیرمجاز تشویق می کنند. اقدام این گروه از شرکت های سودجو در شیوه تبلیغ دستگاههای فلزیاب و ترغیب مردم در به کارگیری این دستگاهها موجب شده است که مردم علاوه بر حفاری در تمدن هلیل رود، به ارتفاعات دیلمان نیز دست درازی کنند.
از سویی دیگر به خاطر نبود قوانین جدی در مبارزه با حفاریهای غیرمجاز و محکومیت افراد سودجو از سوی سازمانهای انتظامی و قضایی دورنمای مبهمی را در مقابل حفاظت از آثار باستانی ترسیم می کند. چپاول این گروه از سوداگران آثار فرهنگی در نهایت منجر به آسیب های جدی در حوزه میراث فرهنگی خواهد شد. به گفته یکی از کارشناسان میراث فرهنگی، با این که طبق قانون، اقدام به حفاری و کاوش به قصد دستیابی به آثار عتیقه به جز سازمان میراث فرهنگی جرم محسوب می شود، با این حال کارشناسان حفاری غیرمجاز بدون توجه به هشدارهای کارشناسان میراث فرهنگی و نیروهای انتظامی دست به تخریب آثار ملی می زنند. طبق قانون حفظ آثار ملی مصوب سال ۱۳۰۹، قانون حفظ آثار عتیقه مصوب سال ۱۳۱۱، قانون مجازات اسلامی و اصلاحات آن مصوب سالهای ۶۳ و ۷۵ ، انجام هر گونه حفاری و کاوش برای به دست آوردن اشیای عتیقه و آثار تاریخی ممنوع بوده و مرتکبین آن از ۶ ماه تا ۳ سال زندانی می شوند و اگر حفاری در آثار فرهنگی تاریخی ثبت شده صورت گیرد مجرمان به اشد مجازات محکوم می شوند.
وی می افزاید: «متأسفانه سازمان میراث فرهنگی به دلایل اداری و مالی نه تنها بسیاری از آثار تاریخی مطرح را در فهرست آثار ملی ثبت نکرده است، بلکه به دلایل ذکر شده فرصت ثبت و فهرست برداری آنها را نداشته است. لذا در شرایط فعلی که صدها تپه و آثار باستانی در اقصی نقاط ایران بدون متولی در دسترس افراد محلی قرار دارد ، معلوم نیست چگونه می توان از این آثار ملی حفاظت کرد؟
آثار باستانی تاراج رفته
سالها پیش در یکی از مناطق باستانی به عنوان نوجوانی کارگر با هیأت باستان شناسی انگلیسی ها همکاری می کردم، ۲۰۰ کارگر نوجوان و جوان در هرم آفتاب و روزهای بلند تابستان به طور سانتی متری تپه تپان را در آذربایجان غربی با کمچه و قلم مو می کاویدیم. برای ما که صرفاً کار راحت و با دستمزد بالا مطرح بود اصلاً کاویدن یک تپه باستانی آنچنان مهم نبود، در طول مدت ۳ ماه تابستان تپه کوچک کم کم گود و گودتر می شد، هر روز این گروه از باستان شناسان آثاری از سفال، رگه های خاک و آثار باقی مانده را با احتیاط در جعبه هایی با خود به مرکز استان می فرستادند تا این که روزی، تابوتی از شاهزاده پادشاهان ماد در داخل گوری نمودار شد، برای ما که تنها تابوت، اسکلت و مقادیری مهره های رنگی و اشیای باستانی را نظاره گر بودیم این آثار کشف شده هیچ بازتابی نداشت،اما هیأت باستان شناسی انگلیسی و ایرانی از کشف خود هلهله می کردند، بعدها مردم محلی شایع کردند که گنجی را از دل خاک بیرون کشیدند.
شب های بعد، سوداگران تشنه ثروت و گنج، جای جای این تپه را کاویدند و کاویدند اما به جز تکه های استخوان، سفال های شکسته و مهره های رنگی خرد شده چیزی نیافتند. برای مردم، کاویدن در تپه های باستانی برای یافتن اشیاء باارزش از نیاکان شاید آن چنان اهمیتی نداشته باشد. بنابراین آنان اغلب در پی این هستند تا از میان خاک خفته اشیاء عتیقه و سکه های زر و سیم را بیابند لذا یافتن آثاری از سفال، سنگ و چوب و مهره های رنگی قدیمی آن چنان ارزشی ندارند.
آنان می پندارند باید گنجی بیابند تا از فروش آن سرو سامانی به زندگی خود بدهند.به راستی چه عاملی باعث شد که مردم به کشف گنج و ثروت باد آورده علاقه مند شوند؟
«ابراهیم اصلانی» کارشناس روانشناسی و علوم تربیتی در پاسخ این پرسش بر این باور است: «در دید کل نگر چهار دلیل عمده می توان برای این پرسش مطرح نمود:
الف- این که اهداف زندگی و تفسیر زندگی خیلی برای مردم روشن نیست.
ب- یکی از ویژگی های فرهنگ جامعه ما، زندگی در ابهام است که از نکته اول ناشی می شود، براساس همین دو مورد مردم ملاک مشخصی برای زندگی کردن ندارند به همین دلیل زندگی برای آنها در راحت طلبی خلاصه می شود.
ج- ارضا نشدن نیازهای اولیه براساس سلسله مراتب «آبراهام مزلو» چون مردم در ارضای نیازهای فیزیولوژیکی، ایمنی و احترام دچار کاستی هایی هستند رسیدن به ثروت های بادآورده را به نوعی هدف ارضای نیاز یاد شده قرار می دهند.
د- علاوه بر آن آرزوهای ایده آلی و دور و دراز ما انسانها هم یکی از ویژگی های خصلتی در فرهنگ و رفتار انسانی است. وی در ادامه می افزاید: اغلب مردم علاقه دارند که از اسرار نهانی پیرامون خود سر در بیاورند که این مسأله در فرهنگ جامعه ما نمود بیشتری دارد به عنوان مثال می توان به قصه سیمرغ و موارد مشابه آن اشاره کرد.
ضمناً با پیگیری گنج همه ما به نوعی برای فرار از مشکلات راهی را دنبال می کنیم که با توجه به آن مسأله تفسیر از زندگی معنای این مفهوم را بیشتر معین می کند. همچنین زیاده طلبی و میل به سوءاستفاده به دلیل عدم نهادینه شدن فرهنگ درستکاری به خودی خود در جامعه روبه فزونی است. بنابراین برداشت های معکوس و معیوب از ارزش ها در جامعه ما به وفور دیده می شود.
یافتن گنج به نوعی راه میان بر برای رسیدن به خوشبختی است، افراد جستجوگر گنج راحت طلب و ماجراجو هستند. آنان بر این باورند که می توان با یافتن کوزه ای از سکه و طلا سال ها در ناز و نعمت آرمید. این نگرش ها باعث شد که تاجران دستگاه های فلزیاب با اشباع بازار به گنج بادآورده ای دست یابند. اما آیا این روند ادامه خواهد یافت؟
خرید و فروش فلزیاب ممنوع
به گفته «سید رحمت الله رئوف» مدیر حفاظت فیزیکی سازمان میراث فرهنگی، فعالیت شرکت های تولید و توزیع کننده دستگاههای فلزیاب براساس دستور معاون اطلاعات نیروی انتظامی کشور ممنوع است و از این پس هر گونه تخلف در زمینه خرید، فروش، تبلیغ و بهره برداری از این دستگاه از سوی مراجع قضایی پیگیری می شود.
به دنبال مصوبه هیأت وزیران و پیگیری سازمان میراث فرهنگی برای جلوگیری از حفاریهای غیرمجاز با استفاده از دستگاه فلزیاب، دستور منع تولید و استفاده از این دستگاه ها توسط نیروی انتظامی کشور ابلاغ شده است و مراجع انتظامی مستقر در اماکن تاریخی و باستانی نسبت به اجرای این دستور موظف شده اند.اما باید دید که ابلاغ بخشنامه ممنوعیت نیروی انتظامی می تواند در جلوگیری از حفاریهای غیرمجاز تأثیرگذار باشد. به باور یکی از کارشناسان میراث فرهنگی، بدون همکاری وزارت بازرگانی، وزارت صنایع، وزارت ارشاد و سایر مراکزی که به نوعی با واردات، ساخت، فروش و تبلیغ دستگاههای فلزیاب مرتبط هستند، نمی توان به سادگی با این پدیده شوم مقابله کرد، در شرایط اقتصادی فعلی که بازار کار نامناسبی در جامعه جریان دارد و افراد جوان علاقه دارند به طور سریع و راحت صاحب ثروت های بادآورده شوند خطرپذیری کاوش در آثار باستانی می تواند زمینه را برای هر نوع جرم در این زمینه فراهم کند.
در این حال به گفته «ابوالفضل محمدی» کارشناس اداره مقررات صادرات و واردات وزارت بازرگانی، مصوبه آئین نامه اجرایی هیأت وزیران که بخشی از آن مربوط به واردات قطعات دستگاههای فلزیاب می شود به تمامی شرکت های سازنده این دستگاه ابلاغ شده است.
در بخشی از این آئین نامه که محدودیت هایی برای واردات قطعات دستگاههای فلزیاب از طریق تعیین تکلیف سازمانهای مربوطه، صورت گرفته، وزارت بازرگانی مؤظف شد تا با اعلام نیاز صنوف مجاز به استفاده از دستگاه فلزیاب، تعداد و توانایی دستگاههای مورد نیاز را تا پایان اسفند ماه هر سال به سازمان میراث فرهنگی اعلام کند تا در صدور مجوزهای ساخت برای سال بعد، لحاظ شود.
درست است که طرح چنین بخشنامه ها و آئین نامه هایی می تواند از موج کاوش های غیرمجاز در محوطه های باستانی و حفاظت شده بکاهد اما با این حال کافی نیست.اغلب کارشناسان حقوقی برای این باورند که پس از قاچاق مواد مخدر، پرسودترین شغل سوداگری اشیاء عتیقه است ،اشیایی که در عین کم حجم بودن، مشتریان خارجی مطمئنی دارد بنابراین با توجه به نقاط کور قوانین کیفری و قضایی افراد آشنا به آثار باستانی، با استفاده از افراد بومی در حفاریهای غیرمجاز کمتر به دام دستگاههای انتظامی و قضایی می افتند. علاوه بر آن چندی قبل یکی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی ادعا کرده بود که برخی از مقامات مسئول نیز تا حدودی در این زمینه فعالیت دارند اما پیگیریهای بعدی در مجلس شورای اسلامی نشان داد که اسناد قابل ملاحظه ای در این زمینه به دست نیامده است.
«ابراهیم اصلانی» کارشناس روانشناسی با اشاره به رفتارهای مردم جهان در یافتن گنج و ثروت های بادآورده اظهار می کند: «شما به عینه در فیلم های جویندگان طلا در آمریکا این نوع رفتارها را به طور ملموس مشاهده می کنید ولی به نظر می رسد ملاک های آنان با ملاک های ما ایرانی ها متفاوت باشد به عبارتی فرهنگ رسیدن به ثروت و بالا کشیدن خود در جامعه غربی مفهوم دیگری دارد و آنان در مورد میراث فرهنگی درک درست تری دارند و اغلب بین آثار باستانی و گنج تفاوت قائل هستند. در حالی که این موضوع درجامعه ایرانی بیشتر به تخریب آثار باستانی و بی توجهی در استخراج آن منتج می شود، حتی با توجه به این که قوانین محکمی برای مبارزه با گنج و گنج یابی وجود دارد. از سویی دیگر اغلب افراد غیرکارشناس و فردی دست به چنین حفاریهایی می زنند که خود ضایعات فرهنگی به دنبال دارد، ولی با این حال در غرب افراد کارشناس و علمی با روش های قانونی دست به چنین اعمالی می زنند.»
معلوم نیست پدیده گنج و گنج یابی در آینده چه خسارت جبران ناپذیری را بر فرهنگ ملی تحمیل خواهد کرد اما یک نکته روشن است آن این که کلکسیون داران و موزه های غربی با اندکی تلاش صاحب آثار قابل توجهی خواهند شد.
