اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
بروزرسانی شده در تاریخ: ۱ خرداد ,۱۳۹۸
اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
تبریز قطب گردشگری شمال غرب کشور است که به دلیل موقعیت ممتاز جغرافیایی و تاریخی این شهر و قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم، در طول قرن‌های گذشته همواره یکی از مهم‌ترین مراکز تجارت و بازرگانی آسیای غربی به شمار می‌رفته است از این رو این بازار با تمام ویژگی‌های معماری و فضایی، آن را در طول تاریخ برجسته کرده است. بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی در تور ایرانگردی خود تبریز را در برنامه‌های سفر خود قرار می‌دهند و حتما از بازار تبریز بازدید می‌کنند.
شما هم اگر تمایل دارید به بازدید از این شهر تاریخی و زیبا بروید کجارو به شما کمک می‌کند .
کجارو علاوه بر معرفی تک تک جاذبه‌های گردشگری داخلی و خارجی، سوغات و راهنمای سفر شهرهای مختلف ایران و جهان، به معرفی تورهای متنوع به مقاصد مختلف داخلی و خارجی نیز پرداخته است.
از این رو شما میتوانید تور تبریز را از طریق کجارو به‌سادگی جستجو کنید، از میان فهرست تورهای ده‌ها آژانس معتبر، بهترین تورها را مشاهده و قیمت آن‌ها را مقایسه کنید و در نهایت ارزان‌ترین تور به مقصد مورد نظرتان را انتخاب کنید.
اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
مجموعه بازار تبریز
مجموعه بازار تبریز در مردادماه سال ۱۳۸۹ خورشیدی به عنوان نخستین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. بازار تبریز از بزرگترین بازارهای سرپوشیده جهان و یکی از شاهکارهای معماری ایرانی است.
این بازار در سال ۱۱۹۳ هجری قمری بر اثر زلزله با خاک یکسان شد اما طولی نکشید که معماران زبردست آن را بازسازی کردند و بازار کنونی مربوط به اواخر حکومت زندیه و عصر قاجار است. بازار تبریز که در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است، با طولی معادل یک کیلومتر یکی از بزرگترین مجموعه‌های به هم پیوسته و مسقف دنیاست.
اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
طاق‌ها و گنبدهایی با کاربندی‌های زیبا و ارتفاع بلند، سازه‌های آجری به هم پیوسته، آرایش مغازه‌ها، کثرت تیمچه‌ها و وجود تعداد زیادی مدرسه و مسجد که در کنار سراهای بازرگانی جای گرفته‌اند، این بازار را به‌عنوان نمونه‌ای عالی از محیط تجارت و زندگی اسلامی و شرقی به یادگار گذاشته‌اند.
اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
موقعیت جغرافیایی بازار
همان طور که بازار در بسیاری ازشهرهای ایران در بخشی از بافت مسکونی شهر قرارداشته و مکانی است که می‌تواند گسترش شهر را نیز به همراه داشته باشد، مرکزیت شهر را نیز می‌توان به این مکان اتلاق کرد. در تبریز نیز این امر مستثنی نبوده و بافت اصلی بازار تبریز از دو راسته سرپوشیده شمالی-جنوبی و شرقی- غربی تشکیل شده است.
مهم‌ترین ورودی بازار تبریز در حال حاضر در انتهای شمالی خیابان فردوسی است.
این بازار از سمت شرق به عالی‌قاپو (مجموعهٔ کاخ‌های ولیعهدنشین)، از سمت غرب به مسجد جامع محدودشده و از شمال، بخش‌هایی از شمال رودخانهٔ مهران‌رود را شامل می‌شود و این دو بخش به‌وسیلهٔ پل‌های چوبی که در امتداد راسته بازار قرار دارند، به هم متصل می‌شوند.
نخستین نقشه از بازار تبریز در سال ۱۳۲۷هجری، در بخشی از نقشهٔ دارالسلطنهٔ تبریز و به دست اسدالله خان مراغه‌ای ترسیم شده‌است. طرح این بازار در بخش شمال شرقی نقشهٔ مذکور رسم شده و اکثر مکان‌های مهم آن نظیر تیمچه‌ها و کاروانسراها در این نقشه نام‌گذاری شده‌اند. عرض بازارها بین چهار تا پنج متر و بلندی سقف آن‌ها پنج تا شش متر است که در مقایسه با سقف بازارهای نقاط گرمسیری ایران کوتاه‌تر است.
راسته های اصلی توسط راسته های فرعی به هم متصل شده است. در فضاهای بین آن ها اجزای اصلی تشکیل دهنده بازار همانند تیمچه ها و سراها بنا شده است که تقاطع راسته ها را چهار سوق ها با گنبد های زیبا پوشانده است. گنبد تیمچه امیر، بزرگترین گنبد بازار بوده و زیباترین تیمچه، مظفریه می باشد.
اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
بازار از نگاه جهانگردان
بسیاری از گردشگران و جهانگردان نظیر ابن‌بطوطه، مارکوپولو، جاکسن، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گاسپار دروویل، الکسیس سوکتیکف، ژان شاردن، رابرت گرنت واتسن، حمدالله مستوفی و مقدسی از رونق و شکوه بازار تبریز تمجید کرده‌اند.
شاردن فرانسوی آن را عالی‌ترین بازارهای آسیا دانسته و با اظهار شگفتی از گنبدهای زیبا و طاق‌‌های دیدنی، بازار هشت گوش و وسیع قیصریه را زیباترین بخش بازار عنوان کرده است.
ابن‌بطوطه، سیاح مشهور که در سال ۷۳۱ هجری قمری وارد تبریز شده” می‌گوید:
« بازار تبریز یکی از بهترین بازارهایی بود که من در همه شهرهای دنیادیده‌ام … من به بازار جواهریان رفتم، بس که از انواع جواهرات دیدم چشمم خیره گشت»”.
تاورنیه نیز در سال ۱۰۴۶ هجری قمری از بازار تبریز دیدن کرده و آن را ستوده است .
اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
“حمدالله مستوفی” مورخ و جغرافی‌دان معروف قرن هشتم، ضمن تعریف خوبی و فراوانی غلات و میوه‌های تبریز و اشاره به مزیت پاره‌ای از انواع مخصوص گلابی ، سیب ، زردآلو و انگور آن، مردم این شهر را اعم از فقیر و غنی اهل کسب و دادوستد معرفی کرده و یادآور شده که در آن دیار متمول بسیار است».
در زمان عباس میرزا که تبریز ولیعهدنشین و دارالسلطنهشد، سراها و تیمچه‌ها و بازارهای زیبایی احداث شد.
هوتم شیندلر در سال ۱۳۲۸ خورشیدی دربارهٔ تبریز و بازارهای آن چنین می‌نویسد:
شهر بسیار گسترده است و احتمالاً از این بابت بر تهران برتری دارد. بازارهای آن بسیار زیبا و بزرگ‌تر از بازارهای تهران است. تبریز صرف‌نظر از معاملات مالی و وسیلهٔ پرداخت که از این جهت تهران بر آن تفوق دارد، مرکز واقعی بازرگانی ایران است. با این که در منتهی‌الیه شمال غربی کشور قرار گرفته است، تقریباً در سراسر ایران نفوذ دارد.
قدیمی‌ترین نقشه تبریز مربوط به سال ۹۴۰ هجری قمری است که توسط مطراقچی ترسیم شده و در موزه‌ای در ترکیه نگهداری می‌شود
اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
بازار تبریز ، تیمچه امیر یکی از شاهکارهای جالب معماری و باشکوه‌ترین تیمچه‌های بازار تبریز به‌حساب می‌آید. بانی تیمچه امیر، میرزا محمدخان امیرنظام زنگنه است که در ۱۲۶۰ ه.ق درگذشت.
معمار معروف آن صمد معمار بوده که داستان زندگی او در بین معماران تبریز زبانزد است. وی در اواخر عمر با فقر روزگار گذرانید و با فقر زندگی را بدرود گفت.
تیمچه حاج صفرعلی، بنایی است معظم که بانی آن حاج صفرعلی خوئی بازرگان معروف معاصر فتحعلی شاه قاجار بود.
تیمچه مظفریه نیز یکی از زیباترین بخش‌های بازار است که حاج شیخ جعفر قزوینی تاجر سرشناس دوره ناصرالدین‌شاه در سال ۱۳۰۵ آن را ساخته بود و به مناسبت حضور مظفرالدین میرزا ولیعهد وقت در این تیمچه، به نام مظفریه نام‌گذاری کرد.
با توجه به اینکه هر بنای نوبنیادی در تبریز اگر مورد توجه ولیعهد وقت قرار می‌گرفت بایستی آن را به ولیعهد پیشکش می‌کردند، این بازرگان کاردان نیز بنا را به نام « مظفرالدین میرزا مظفریه » نامید که مورد تحسین ولیعهد قرار گرفت و از تصاحب و تملک آن خودداری کرد.
در حال حاضر « تیمچه مظفریه » که یکی از مراکز عمده تجارت و صدور فرش آذربایجان و ایران است، شهرتی جهانی دارد. این تیمچه دو طبقه دارد که هر طبقه آن بیست‌وشش حجره فرش فروشی را در خود جای‌داده است.
بازار صفی به نام شاه صفی فرزند شاه‌عباس بزرگ صفوی نام‌گذاری شده است.
کاروانسرای حاج سیدحسین میانه، توسط یکی از بازرگانان معروف به نام حاج سیدحسین الحسینی بنا شده است. حاج میرزا ابوالحسن از وابستگان دربار، بازار و سرا و تیمچه میرزا ابوالحسن را احداث کرده است.
تیمچه و سرای میرزا مهدی از آثار میرزا سیدمهدی قاضی طباطبائی جد خاندان قاضی طباطبائی در مجموعهٔ بازار تبریز است. تیمچهٔ سرای میرزا شفیع توسط یکی از بزرگان شهر مربوط به دربار قاجار بنا شده است.
اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
عکس از: حسین خسروی
مرمت بازار
بازسازی و مرمت مجموعه بازار تبریز، به‌احتمال‌قوی همزمان با بنای باروی شهر به همت نجف قلی خان بیگلربیگی از سال ۱۱۹۴ هجری آغاز شده‌است.
راسته های بازار
عنصر اصلی سازنده بازار را می توان راسته های اصلی و فرعی آن، نامید که در قدیم از دروازه ها به درون شهر تا میدان اصلی و مسجد جامع ، امتداد داشت. در بازار بزرگ تبریز شما میتوانید بیش از ۲۰ راسته را ببنید.
اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
راسته بازارها
آینه سازان (آیناچی‌لار)
احتشام
امیر
بازارچه رنگی (رهلی بازار)
بزازان
بیگلربیگی (پشت بازار امیر)
حلاجان (پانبخچی بازار)
گونی‌چی‌ها (تلیسچی بازار)
حاج محمدحسن
حرمخانه
دباغ خانه
دلاله‌زن بزرگ
دلاله‌زن کوچک
راسته بازار جدید
راسته بازار قدیم
سراجان (کاغاذچی بازار)
سرخاب
شتربان (دوه‌چی بازارچاسی)
شریف‌العلما
شعربافان
شیشه‌گر خانه
صادقیه
صفی
عباچی بازار
قندفروشان
قیزبستی بازار
قائم مقام (کره‌نی خانا)
کفاشان (باشماخچی بازار)
کلاهدوزان (بوهچی بازار)
مسجد جامع (جومه مچیدی)
مسجد کبود (گوی مچید)
مقبره
میرابوالحسن
نجاران
یمنی دوزان
اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
تیمچه
تیمچه‌ها به فضاها و مناطقی گفته می‌شود که سقف آن‌ها به‌صورت گنبدی و آجرکاری ساخته شده‌اند. تیمچه‌ها دارای درهای ورودی بزرگ و محکمی هستند که روزها باز و شب‌ها و ایام تعطیلی بسته می‌شوند.
هر تیمچه نگهبانانی دارد که آن‌ها را «اوداباشی» (سرایدار) گویند. تیمچه‌ها از نظر کاربری به چهار قسمت تقسیم‌شده است. فضای عمومی تیمچه که محل انبار و انبوهی کالاها است، زیرزمین که مخصوص انبار کردن و حفظ و نگهداری کالا است، اتاق حجره همکف تیمچه که محل دادوستد و رتق‌وفتق امور اقتصادی و اجتماعی است. طبقه بالای هر تیمچه که مخصوص استراحت و بیتوته شبانه در ایام قدیم بود و بازرگان غیر تبریزی در طبقه دوم حجره، شب‌ها استراحت می‌کردند.
تیمچه‌های بازار تبریز
تیمچه امیر
تیمچه حاجی صفرعلی
تیمچه میرابوالحسن
اوچ تیمچه‌لر
تیمچه مظفریه
تیمچه شیخ کاظم
تیمچه صادقیه
تیمچه حاجی محمدقلی
تیمچه شعربافان
تیمچه عباچی
تیمچه قندفروشان
تیمچه شازدا
تیمچه بزازان
تیمچه ملک
تیمچه خان
تیمچه در عباسی
اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
تیمچه میرزا شفیع
مجموعه میرزا شفیع شامل سه بخش مستقلِ سرا، دالان و تیمچه است که پیوند محکمی بین ساختار آن‌ها و ترکیب فضاهای ارتباطی به‌هم پیوسته برقرار است.
تفاوت عمده این بَنا با تیمچه‌های دیگر، ساختار کشیده و محوری غالب آن است می‌توان آن را تلفیقی از ساختار الگوهای تیمچه و دالان دانست.
تیمچه مظفریه معروف به بازار فرش تبریز
اگر بخواهیم معروف ترین قسمت این مجموعه بزرگ را معرفی کنیم بدون شک آن جا جایی نیست جز تیمچه مظفریه.
این تیمچه در سال ۱۳۰۵ قمری در دوره ولیعهدی مظفرالدین میرزای قاجاری و به کمک و همت یکی از بازرگانان مشهور تبریز به نام حاج شیح محمد جعفر قزوینی، بنا شده است.
نکته جالب و تاریخی در اسم این تیمچه این می باشد که در دوران قاجاری اگر هر بنای تازه ساخته شده مورد توجه ولیعهد وقت قرار می گرفت سازنده آن را باید به او پیشکش می کرد به همین دلیل حاج شیح محمد جعفر قزوینی نام “مظفرالدین میرزا مظفریه” را بر آن نهاد و ولیعهد بسیار خوشحال شد و امتیازات ویژه ای به این بازرگان مشهور داد.
تیمچه مظفریه اهمتی ویژه در سطح ایران و حتی تجارت جهانی فرش دارد زیرا یکی از مراکز مهم صادرات و تجارت فرش آذربایجان و ایران می باشد.پ
اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
هرچند که با گذر زمان دخل و تصرف‌هایی در ماهیت اولیه تیمچه رخ‌داده است، اما تعادل موجود در کالبد آن همچنان محفوظ است.
عکس از: tripyar
در حال حاضر ماهیت ایوانچه‌ها به کل از بین رفته و به فضای داخلی حجره‌ها اضافه شده است. به منظور دسترسی به حجره‌ها و برقراری ارتباط بین آن‌ها نیز راهرویی دالان مانند با سقف طاقی در فضای پشت حجره‌ها احداث شده است.
اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
کاروانسراها و سراهای بازار
اگر اجزای بازار را بشناسید می‌دانید که سراها به حیاط های روباز کوچکتر از کاروانسرا اطلاق می‌شود. در گذشته باربرها لوازم تجاری و محصولات را از کاروانسرا ها به سرا ها منتقل می کردند.
چندی از سرا های معروف بازار تبریز را معرفی می کنیم:
سرای امید، سرای حاج رسول، سرای امیر، سرای دو دری ، سرای کچه‌چی لر ،سرای درب عباسی، سرای حاج محمدقلی، سرای میرزا جلیل، سرای آلمان‌ها در بازار کفاشان، سرای میرزا مهدی، سرای حاج تقی، سرای خان و سرای گرجی‌لر.
سراهای مهم بازار تبریز به واحدهای کوچک و حیاط روباز کوچکتر از کاروانسرا اطلاق می‌شود. درگذشته رسم بر این بود که مال‌التجاره‌های بدون چهارپایان باربر در محوطه آن تخلیه شود.
اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
سرای امیر
این بَنا که وسیع‌ترین سرای موجود در بازار است در نیمه جنوبی و حاشیه شرقی مجموعه بازار قرار دارد. سرای امیر دارای صحن بزرگ مستطیل شکل با گوشه‌های پخ به ابعاد تقریبی ۵۰ متر در ۷۰ متر است که کشیدگی آن در راستای شمالی – جنوبی است. مساحت صحن در حدود ۳۳۵۰ مترمربع است که دورتادور آن را حجره‌هایی در دوطبقه تشکیل می‌دهند. در کل نقشه، سرا به صورت متقارن و دارای دو محور تقارن عمود بر هم شمالی-جنوبی و شرقی-غربی است.
اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
سرای میر ابوالحسن
این سرا با قاعده صحن مستطیلی با گوشه‌های پَخ به ابعاد تقریبی ۴۳/۳۰ متر در ۲۶/۴۰ متر و مساحتی در حدود ۱۲۰۰ مترمربع است که کشیدگی آن در امتداد شمالی- جنوبی است تشکیل شده است
این سرا نمونه‌ای از یک الگوی فضایی درون‌گرا است.
راسته‌ها
راسته بازارها و بازارهای بزرگ تبریز به معابر عمومی مسقف گفته می‌شود که فاقد درب ورودی هستند و به عنوان معابر اصلی بازار عمل می‌کنند.
از مهم‌ترین راسته‌های بازار تبریز عبارت‌اند از:
راسته بازار جدید
راسته بازار قدیم
بازار کفاشان
بازار صفی
بازار جمعه مسجد
قیزبستی بازار
بورکچی بازار (کلاهدوزان)
بازار صادقیه
بازار یمنی دوز
سراجان
پنبه‌چی بازار
و……
راسته بازار جدید
این راسته بزرگترین و به عبارتی طولانی‌ترین الگوی فضایی بازار است. با توجه به اینکه ساختار راسته به مرورزمان و با اتصال نامنظم حجره‌ها به یکدیگر شکل گرفته است، بنابراین مسیر راسته در برخی مناطق دارای انحراف و شکست خطی است، با این‌حال طول راسته در حدود ۳۱۳ متر است که از جنوب به مسجد مقبره شهید قاضی در تقاطع راسته باشماخچیلار و از شمال به تیمچه میرزا شفیع منتهی می‌شود.
شیب کلی راسته‌بازار جدید از سمت جنوب به شمال است که البته دارای ناهمواری‌هایی در طول مسیر است. حجره‌ها دارای ابعاد یکسانی نبوده و مساحت آن‌ها به‌طور چشمگیری متغیّر است. برخی از آن‌ها با سطح معبر بازار هم‌تراز می‌باشند و برخی دیگر بالاتر یا پائین‌تر از سطح بازار قرار دارند. برخی از حجره‌ها علاوه بر فضای اصلی عرضه کالا، دارای فضایی در قسمت پشتی خود هستند که اغلب به عنوان حریم خصوصی یا انبار مورداستفاده قرار می‌گیرند. شاید کامل‌ترین قسمت بازار تبریز از نظر تنوع اصناف و اجناس، همین راسته باشد. ازجمله اصناف موجود در این راسته می‌توان به فرش‌فروشی، گلیم فروشی، حوله فروشی، خرازی، لباس‌فروشی ، لوازم تزئینی ، بانک و … اشاره کرد.
پوشش سقف این راسته، به صورت طاق و تویزه اجرا شده است که علاوه بر شکست یکنواختی مجموعه، فضای آرام و مطمئنی برای خریداران و مکث در جلوی دهانه حجره‌ها فراهم می‌آورد. انواع مختلف طاق اعم از کجاوه، چهاربخشی، کلنبو و … در این راسته قابل مشاهده است.
اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
دالان‌ها
در بخش ورودی بعضی از سراهای بزرگ ، فضای گنبددار بسیار زیبا و با شکوهی وجود دارد که دالان نامیده می شود. هرکدام از این سراها و تیمچه‌ها و کاروانسراها به وسیلهٔ دالان‌هایی به بازار اصلی راه دارند و اکثراً به نام تیمچه‌ها و سراهای وابسته شهرت دارند
که معروفترین آن‌ها، دالان خونی (قانلی دالان)، دالان حاج رحیم، دالان میرزا محمد، دالان دو دری، دالان میرزا مهدی و دالان شعربافان است.
عکس از: asrtabriz
فضای خارجی بازار
و اما فضای خارجی بازار تبریز شامل کاروانسراها می شود :
۱) کاروانسرا ها
قطعا کاروانسراها نامی آشنا برای اکثر افراد می باشد در گذشته بارهایی که مقصدشان بازار ها بودند ابتدا با چهارپایانشان به داخل کاروانسراها رفته و بارهایشان را در آنجا خالی کرده و سپس باربرها کالاها را بدون کمک چهارپایان به سراها و انبارها در داخل بازار منتقل می کردند.
کاروانسراها دارای فضای سبز با گلکاری های زیبا بودند و معمولا دارای استخر، حوضچه و آب انبارها بودند. از دیگر امکانات کاروانسرا می توان به انبارهای متعدد و اتاق ها جهت اسکان اشاره کرد.
اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
چندی از کاروانسراهای معروف بازار تبریز را معرفی می کنیم:
کاروانسرای کشمش‌چی‌لر، بزرگ امیر، کاروانسرای حاج سید حسین کهنه ، کاروانسرای حاج میرزا محمد، کاروانسرای حاج ابوالحسن
اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
مراکز خدماتی و اجتماعی در بازار تبریز
علاوه بر اجزای اصلی تشکیل دهنده بازار ها، به مرور زمان با آمیخته شدن بازار و دین ، مدارس ، مساجد و حسینه ها به معماری بازار افزوده شدند. از طرف دیگر به دلیل نقش مهم اجتماعی بازار در زندگی روزمره ، ابنیه ها با عملکر اجتماعی و خدماتی مانند رستوران ، زورخانه ، چای خانه ، حمام و . . در بازار احداث گردید که هر کدام دارای آداب و رسوم مخصوص خود بوده اند.
در بازار تبریز شما میتوانید در حدود ۱۲ مدسه علوم دینی و اسلامی مشاهده کنید که از معروفترین آن‌ها:
مدسه طالبیه، جعفریه، صادقیه، اکبریه، حاج علی صفرعلی می‌باشد.
در حدود ۳۰ مسجد تاریخی که دارای گنبدهایی با معماری خاص و مقرنس کاری شده نیز در این بازار وجود دارد.
مسجد جامع (جمعه مسجد)، مسجد حجت‌الاسلام، مسجد خاله اوغلی، مسجد دینوری، مسجد مفیدآقا، مسجد قیزللی (میرزا یوسف آقا)، مسجد مقبره، مسجد مجتهد، مسجد هفتاد ستون، مسجد آیت‌الله شهیدی، مسجد مولانا، مسجد دباغ خانه، مسجد حاج صفرعلی، مسجد بادکوبه‌ای، مسجد اشراقی، مسجد صادقیه بخشی از این مسجدهای تاریخی را تشکیل می‌دهد.
اولین بازار ثبت شده جهان در یونسکو
برای نیاز های شخصی افراد گرمابه و حمام های تاریخی در محدوده بازار تبریز وجود داد که از نظر قدمت تاریخی و معماری دارای اهمیت می‌باشند.
برخی از این حمام های تاریخی عبارتند از : حمام فردوسی، حمام میرزا مهدی، حمام نوبر، حمام خان، حمام سید گلابی و حمام قاضی.
