بناهای باستانی ایران و قبله

بروزرسانی شده در تاریخ: ۲۳ اسفند ,۱۳۹۳

بناهای باستانی ایران و قبله:

مقدمه:

در ایران بناهایی از دوران مادها، هخامنشی ها و ساسانی بجا مانده اند، تخت جمشید، پاسارگاد، کعبه زرتشت، شهر بیشاپور، و بازمانده بناهای تپه هگمتانه، از این جمله اند. تاکنون ویژگیهای مختلف این بنا به ویژه از لحاظ باستان شناسی، تاریخی، و معماری مورد توجه قرار گرفته اند. و ویژگیهای فوق در پژوهش های مختلف مورد بحث و بررسی واقع شده اند.

در نوشتار حاضر با نگرشی جدید به بناهای مذکور و نیز برخی از بناهای تاریخی – مذهبی در خاورمیانه، سعی بر آن است که ویژگی دیگری از این بناها مورد بررسی قرار گیرد. این ویژگی که شاید قبلا کمتر به آن توجه شده، جهت گیری این بناها نسبت به جهات اصلی و شناخته شده جغرافیایی است.

در این پژوهش تصاویر و نقشه هایی از بناهای تاریخی مورد نظر تهیه و سپس با استفاده از نرم افزار «اتوکد» جهت های جغرافیایی برروی آنها پیاده شده و زوایای محورهای اصلی با جهات جغرافیایی اندازه گیری و تحلیل شده اند و در انتها فرضیه ای برای تبیین قواعد و نظامات مشترک میان آنها طرح شده است. در این نوشتار به جهت پرهیز از اطاله مطلب و با توجه به تحقیقات و منابع فراوانی که در خصوص جایگاه و اهمیت بناهای مورد بررسی وجود دارد، از معرفی تفصیلی آنها صرف نظر شده است.

تخت جمشید:

این بنا که منسوب به دوران هخامنشی است، مهمترین بنای بجا مانده از این دوران است. تخت جمشید در شمال شهر مرودشت فارس واقع شده و مجموعه ای از تالارها، سراسرها و دیگر فضاها که عمدتا کارکرد آن برگزرای آیین ها و مراسم رسمی پادشاهان هخامنشی بوده است. ورودی اصلی این بنا که در انتهای پلکانی با شکوه قرار دارد، دروازه سنگی عظیمی است که به «دروزاه ملل» موسوم است. همانطور که در شکل (۱) دیده می شود، پلان بنای تخت جمشید مستطیل شکل است، امتداد بلندتر آن در جهت شمال شرقی- جنوب غربی است. دروازه ملل در کنار کنج غربی بنا قرار گرفته و مسیر ورودی در امتداد محور عرض بنا یعنی امتداد شمال شرقی- جنوب غربی می باشد. در ادامه بحث، بررسی دقیقتر این محورها و زوایای آنها با جهات شناخته شده جغرافیایی مورد توجه قرار خواهد گرفت.

پاسارگاد:

مقبره ای سنگی و مکعب شکل است که از آن به عنوان آرامگاه کوروش هخامنشی یاد می شود و در شمال استان فارس قرار دارد. عکس هوایی این بنا در شکل (۲) دیده می شود. پلان این بنا مربع شکل می باشد. اگر محوری را که درب مقبره روی آن واقع شده است محور اصلی بنا در نظر گیریم، امتداد این محور در جهت شمال غربی- جنوب شرقی می باشد و امتداد عمود بر آن شمال شرقی- جنوب غربی خواهد بود.

در شکل های (۳) و (۴) بترتیب، نمای درب، و نقشه داخل پاسارگاد دیده می شود، داخل بنا بشکل مستطیلی شکل است که امتداد طولی این مستطیل، منطبق بر امتداد اصلی بنا یعنی در جهت شمال غربی-جنوب شرقی است.

کعبه زرتشت:

در محل کتیبه معروف نقش رستم، بنایی قرار دارد که به «کعبه زرتشت» موسوم است. این بنا که پلان، نما و عکس آن بترتیب در شکل های (۵)، (۶) و (۷) نشان داده شده است، نیز دارای پلان مربع شکل بوده و امتداد آن نیز از همان جهت شمال غربی- جنوب شرقی تبعیت می کند، بعلاوه، امتداد طولی مستطیلی داخل بنا- شکل (۷) منطبق بر امتداد شمال غربی- جنوب شرقی می باشد.

چند بنای تاریخی دیگر:

شهر باستانی بیشاپور، باغ سلطنتی پاسارگاد، مقبره کمبوجیه، و تپه هگمتانه، بناهای دیگری هستند که مشابه موارد پیش گفته مورد بررسی قرار گرفته اند. شهر باستانی بیشاپور در غرب شهر کازرون فارس قرار دارد. در تصاویر (۸) و (۹) بترتیب عکس هوایی و نقشه این شهر دیده می شود. مشاهده می شود که امتداد اصلی شهر بیشاپور جهت شمال شرقی- جنوب غربی می باشد.
اشکال (۱۰)، (۱۱)، و (۱۲) نیز به ترتیب تپه هگمتانه، باغ سلطنتی پاسارگاد، و مقبره کمبوجیه را نشان می دهند. در این بناها نیز جهت های شمال شرقی- جنوب غربی و شمال غربی- جنوب شرقی جهت های اصلی بنا هستند. همچنین در بنای مقبره کمبوجیه همانند پاسارگاد و بنای کعبه زردشت مستطیل داخلی در امتداد شمال غربی- جنوب شرقی است.
قبل از بحث در خصوص امتداد بناهای فوق، زاویه ای که با جهت ها جغرافیایی می سازند، دو بنای قدیمی دیگر خاورمیانه را مورد بررسی قرار می دهیم.

اهرام مصر:

اهرام مصر هرم های مربع القاعده ای هستند که همگی از جهت گیری یکسانی تبعیت می کنند، اما در این جا جهت اصلی بنا سمت دیگری است، در شکل (۱۳) نقشه سه هرم دیده می شود، این هرم ها از بالا بصورت مربع هایی دیده می شوند که هر یک از اضلاع آنها عمود بر یکی از جهات اصلی جغرافیایی شمال، جنوب، شرق و غرب هستند. بعبارت دیگر محورهای اصلی بنا در امتدادهای شمال-جنوب و شرق-غرب می باشد.

کعبه:

بر اساس روایات اسلامی، کعبه تاکنون ده بار بازسازی شده است، اینکه آیا جهت کنونی این بنا همان جهت اولیه آن بوده است، می تواند موضوع جداگانه ای برای بررسی باشد که مسئله این پژوهش نیست. در حال حاضر هر یک از کنج های بنای کعبه برای خود نامی دارد که اشاره به جهتی است که آن کنج به سمت آن قرار دارد. رکن یمانی، رکن شامی، و رکن عراقی، سه کنج کعبه هستند که بترتیب دقیقا و به یمن، شام، و عراق قرار دارند، کنج چهارم رکن حجر است، که حجر الاسود در آن قرار دارد (شکل ۱۴).
همانطور که در عکس هوایی (شکل ۱۵) دیده می شود، کعبه دارای پلانی مربع شکل است که از امتدادهای شمال شرقی- جنوب غربی و شمال غربی-جنوب شرقی تبعیت می نماید. درب کعبه همانطور که در شکل (۱۴) دیده می شود رو به شمال شرق باز می شود.

سعدیه:

بنای مقبره سعدی در شیراز گرچه جزو بناهای باستانی نیست، ولی در این جا بمنظور بررسی امتداد آن و مقایسه با امتداد بناهای قدیمی تر مطرح شده است. در شکل (۱۶) تصویر هوایی سعدیه دیده می شود.

بررسی جهت ها و زوایا:

همان گونه که در فوق مورد بحث قرار گرفت، به استثنای اهرام مصر، در سایر بناهای مورد بررسی یکی از محورهای اصلی بنا در جهت شمال شرقی-جنوب غربی قرار داشت. البته این قاعده ای است که در نگاه اول به نظر می رسد. اما گر بخواهیم این مسئله را دقیقتر بررسی کنیم، باید زاویه بنی محور بنا و جهت جنوب غربی را اندازه گیری نماییم. برای این منظور با استفاده از عکسهای هوایی، پلان ساده هر بنا ترسیم، و با مشخص کردن جهت های شمال و جنوب غربی در روی آن، زاویه محور بنا با این جهات اندازه گیری و درج شده است، امتداد قبله و زاویه آن نیز روی هر شکل ترسیم شده است، شکلهای (۱۷) الی (۲۲).
برای دقت بیشتر قبله شهرهای مرودشت و کازرون با استفاده از نرم افزار قبله یاب گوگل تعیین گردید، شکلهای (۲۳) و (۲۴). با نرم افزار مذکور زاویه قبله شیراز نیز نسبت به جنوب ۳۹، ۵۷ درجه (بسمت غرب) می باشد.
در جدول (۱) برای هر بنا انحراف امتداد بنا نسبت به جنوب غربی و نسبت به قبله بطور جداگانه درج شده است. مشاهده می شود که زاویه انحراف امتداد بناها با جنوب غربی بین ۸- تا ۲۹+ درجه است و مقدار متوسط آن ۱۱+ درجه می باشد. مقایسه امتداد بناهای دوران قبل از اسلام با قبله شاید در وهله اول بی مناسبت بنظر برسد، ولی گمان می رود که ادامه بحث می تواند این اقدام را توجیه نماید.
در جدول (۱) مشاهده می شود که زاویه انحراف این بناها با قبله بین ۱۸- تا ۱۹+ درجه است و میانگین جبری آن صفر. یعنی اگرمتوسط زاویه بناهای فوق را رسم کنیم، آن زاویه، زاویه قبله منطقه است.
در مورد مقبره سعدی که در قرون اخیر ساخته شده و بعنوان شاهد در جدول (۱) ذکر گردیده- با توجه به اینکه احتمالا بنای مقبره تعمدا رو به قبله ساخته شده است- محور بنا انحراف کمی نسبت به قبله دارد، در حالیکه انحراف بعضی از بناهای باستانی از قبله- مانند بیشاپور- از این هم کمتر است.
در قسمت (ب) جدول مشاهده می شود که میانگین انحراف بناهایی که در قسمت (الف) جدول قرار دارند، نسبت به جنوب غربی ۱۱+ درجه است، و در قسمت (د) همین عدد در مورد انحراف کعبه نسبت به سمت جنوب غربی صادق است.

مقبره ها:

چنانچه بار دیگر بنای پاسارگاد و مقبره کمبوجیه را بررسی نماییم، در بنای پاسارگاد، مستطیل داخلی بنا فضای قبر مانندی را تداعی می کند با «پایین پایی» رو به ورودی و «بالاسری» در سمت بالای فضا، اگر با قبرستان های مسلمان مقایسه شود- شکل (۲۳) سمت چپ- جهت مستطیل داخلی به جهت قبر مسلمان ها می ماند. در مورد مقبره کمبوجیه پلان این مقبره که در سمت راست همین شکل ترسیم شده است، انطباق بیشتری با جهت دقیق قبله محلی را نشان می دهد، با همان موقعیت ورودی و پایین و بالای قبر.

جهت درب ها:

«دروازه ملل» در تخت جمشید رو به کعبه (قبله) باز می شود، شکل (۲۴)، درب کعبه نیز رو به شمال شرق است، یعنی رو به ایران و رو به محدوده ای که در آن تخت جمشید، پاسارگاد، نقش رستم، بیشاپوز، و … قرار دارند.
طبق روایات اسلامی، حضرت ابراهیم علیه السلام اولین انسانی بوده که کعبه را بنا کرده است، آیا می توان چنین فرضیه ای را طرح کرد که کعبه سمت و سو دهنده بناهای دوران هخامنشی است؟

پایان سخن:

درمورد تصویری که از تپه هکمتانه ارائه شده، اطمینان کافی وجود نداشت و لذا در میانگین گیرها دخالت داده نشد. در مورد باغ سلطنتی پاسارگاد زاویه بنا صرفا مبتنی بر جهت شمالی است که در نقشه درج گردیده است. در خصوص سایر بناها با توجه به استفاده از عکس های ماهواره ای دقت خوبی وجود دارد. ممکن است چنانچه بناهای دیگری از دوره مذکور به نمونه های مورد بررسی افزوده شود، نتیجه به دست آمده تغییر کند.
اینکه میانگین چند کمیت مقدار خاصی را نشان دهد بتنهایی نمی تواند به نتیجه گیری و بیان یک نظریه قطعی منتهی شود، بلکه باید پراکندگی کمیت ها نیز در حد قابل قبولی باشد. در خصوص بناهای فوق پراکندگی (انحراف معیار) ۱، ۱۴+- درجه می باشد که بنظر زیاد نمی رسد. این مسئله که آیا ممکن است هخامنشیان به جهت کعبه توجه داشته اند، بحثی است که باید با کمک تاریخ و باستان شناسی به آن پاسخ داده شود. البته علاوه بر شواهد عینی که در این مقاله به آن پرداخته شد، شواهد دینی (۱) و فرهنگی (۲) نیز وجود دارد که از توجه به جهت کعبه در ادیان قبل از اسلام حکایت می کنند.
بعنوان حسن ختام این بحث مناسب است که ذکر شود، علامه طباطبایی کوروش را شخصی موحد می داند، و برهمین اساس در تفسیر آیات مربوط به داستان ذوالقرنین احتمال اینکه کوروش کبیر همان ذوالقرنین قرآن باشد را تایید می کند.

پی نوشت ها :