بایگانی دسته ی انواع قبر

ادامه مراحل خاکسپاری در ایین تدفین و برخی مسائل مهم(فساد،سوزاندن،نگهداری بدن):

نمایش دادن متوفی: جنازه توقیف شده
جدا از نمایش تنبیهی (یا توهین به جنازه) در مورد مرگ بد، زمانی که شخص متوفای بی ارزش از آیین خاکسپاری محروم می‌شود، نمایش دادن جنازه نمایانگر پاک‌ترین نیت‌ها (در واقع ارزش دادن به جنازه) است. در جوامع سنتی که مرگ امری عمومی است کل جامعه را درگیر می کند و نمایش جنازه تقریبا یک قانون عام است. جنازه روی یک تخته یا تخت تدفین یا حتی روی یک تابوت قرار می گیرد و در فضای باز یا آویزان از درخت  یا در وسط روستا روی یک داربست گذاشته می‌شود. این نوع اقدامات بسته به باورها و مناطق مختلف متغیر است. اما در اغلب آنها متوفی در هر وضعیتی که قرار بگیرد تمامی علایمی که نشان می دهد او از چه کارکرد اجتماعی‌ای برخوردار بوده، همراه اوست. در سنگال، شخصی که از قبیله دیولا بمیرد طوری به نظر می‌رسد که او هنوز زنده است آنچنان که لباس‌های زیبایش هنوز همراه اوست. مثلا اگر او شکارچی بوده تیر و کمانش با اوست یا اگر کشاورز بوده، بافه برنج و ابزارهای مخصوص کشت در کنارش است. شاخ و سر گاوی که او در دوران حیاتش قربانی کرده را کنار جنازه می گذارد تا نشان دهند که او فرد متمکنی بوده است. برخی اوقات متوفی را در میان رمه او نمایش می‌دهند. این رسم در میان کارامویونگ های اوگاندا و برخی سرخپوستان آمریکای شمالی رواج دارد.

طول مدت نمایش متوفی به حسب ثروت او تفاوت دارد. در میان دایاک های برونئی این کار بین یک تا شش سال طول می کشد. رسم دیگر آن است که متوفی را از سر یا از پا به اسبی که به او تعلق داشته آویزان می کنند. نمایش متوفی کارکردی دوگانه داشته است. یکی اینکه به خود مرده نشان دهند که او برای خانواده محترم بوده که او را در بهترین حالتش نمایش می دهند و دیگر اینکه به او نشان دهند که او در نقشی که در گروه ایفا می کرده، الگو بوده است. تکریم متوفی از آن جهت است که او ماموریت خود را به انجام رسانده است. در میان قبایل توراجا هنوز هم برای مردگان طبقات عالیه از تمثال و مجسمه استفاده می‌کنند. این مجسمه که بر اساس ضوابطی کاملا دقیق از چوب گیاه درختِ نان ساخته می شود، باید تا حد امکان شبیه متوفی باشد. متوفی پس از آنکه در لباس مخصوص مرده قرار گرفت و به زیورآلات مخصوص مزین شد، تازه موضوع  آیین‌های متعدد می‌شود که در آنجا به نوبه خود زنده می شود و مهیای مردن می شود. در پایان یک مراسم طولانی، جنازه در کفن پیچیده می شود و روی تخته‌ای گذاشته می شود که زیر آن تائو‌تائو( تمثال یا مجسمه متوفی) قرار دارد، سپس هر دو بر قربانی بوفالو نظارت و سهم خود را از آن دریافت می کنند. سرانجام زمانی که جنازه برای آخرین بار به گور بازگشت، نمادش به طور دایمی در نزدیکی گور نمایش داده می شود. در غرب امروز، جنازه مومیایی شده در حالتی در خانه‌های تدفین قرار می گیرد. این کار از طرفی،  پناه دادن به کسی است که دیگر زنده نیست و از طرف دیگر، تسهیل امر سوگواری با حفظ تصویری بهتر از شخص راحل است: مامور کفن و دفن نشان مرگ را برای مدتی زنده نگه می‌دارد و این احساس را پدید می‌آورد که متوفی در کمال امنیت آرمیده است. نکته اساسی آن است که شخص متوفی باید برای خانواده‌اش  قابل شناسایی باشد (جنازه از ریخت افتاده، با جنازه مفقود تفاوتی ندارد). قطعیت مرگ متوفی، بسی آسان‌تر از عدم قطعیتی است که حول فقدان و سکوت او وجود دارد. از این جهت مراسم عزاداری هم برای متوفی و هم برای بازماندگان او تسکین‌دهنده و تسلی‌بخش خواهد بود. امر مقدس و نامقدس در اینجا به هم آمیخته‌اند. در اسپانیا اذکار و اورادی خوانده می‌شود. مردم از متوفی سخن می‌گویند چون سخن گفتن از او به معنای دوباره با او بودن است. اگر هم بعضا در مکالمات طنز و لطیفه‌ای مطرح می شود این نه از روی بی احترامی به متوفی بلکه صرفا از سر برقراری ارتباطی خوشایند با اوست. این مراسم‌های سوگواری در شکل افراطی آن تقریبا به شکل جشن‌های چندروزه برگزار می‌شود. دلیل این امر آن است که در برخی روستاها همسایگان نزدیک نانی به نام تورتاس(بریُوش) می‌پزند که فقط در جشن‌ها و عزاداری‌ها خورده می‌شود. زمانی که عزاداران به ویژه زنان وجود دارند، بسیاری چیزها آسان‌تر می شود از جمله ابراز احساسات خالصانه و یکدست را از طریق مدحِ متوفی، دعوت به بازگشت در میان بازماندگان، بیان داغی که متوفی با رحلتش بر دل خویشان نزدیکش گذاشته و توصیه‌هایی در مورد سرنوشت و زندگی پس از مرگ متوفی.

غذایی که به مرده می دهند
در برخی فرهنگ‌ها و میان برخی قبایل مانند آزتک ها مردم برای کمک به متوفی برای پیمودن سفری طولانی به همراه او غذا دفن می‌کنند. این غذا معمولا یک سگ کوچک چاق و یک بُز زرد مایل به قهوه‌ای است. این آیین تقریبا در تمامی فرهنگ‌ها به چشم می خورد و ناظر به این باور عام است که این غذاها و هدایا توشه‌ای است ضروری که به متوفی امکان می دهد تا در راه سفر به عالم نیاکان زنده بماند. قربانی‌هایی که هم‌زمان به متوفی تقدیم می‌شود نیز همین نقش را البته به شکل نمادین ایفا می کند.
در عین حال، کار پسندیده‌تری که انجام می‌گیرد غذای عامی است که تقریبا در همه جا در مراسم خاکسپاری می‌دهند. یک ضرورت عینی این کار را توجیه می‌کند آنهایی که برای تکریم متوفی و تسلی بازماندگان می‌آیند باید اطعام شوند. اهمیت این مراسم اغلب آن است که حالت جشن به خود می گیرد. در اکثر گروه‌های قومی، آیین‌های مختصر در زمان مرگ انجام می‌گیرد و مراسم خاکسپاری تا زمانی به تعویق می افتد که برنج، شراب و گوشت قربانی به قدر کافی جمع نشود. در اسطوره‌های کهن، مشارکت شخص متوفی وجود دارد یک صندلی، یا بخشی از غذا (غالبا بهترین بخش غذا) برای او کنار گذاشته می شود. هدف از این رسوم‌ مختلف، ایجاد حس یگانگی و نزدیکی با متوفی و متقاعد کردن بازماندگان از اینکه او به طور کامل نمرده است. در جوامع غربی، غذای مراسم خاکسپاری در واقع وسیله ای است برای تسکین آلام بازماندگان و تقویت پیوندهایی که آنها را در غیاب متوفی با هم متحد می‌کند. این غذا برای اجتماع زنده های گرسنه و پرچانه شبیه تولد است؛ اجتماعی که مرگ، آنها را جریحه‌دار و متالم کرده است. از حیث نمادپردازی، غذای مراسم خاکسپاری و در واقع راهی برای حفظ و نگاهداشت متوفی و بر همین اساس، جایگزینی برای مراسم آدمخواری است.

کنترل فساد
فساد جسد، توجیهی برای تمام آیین‌های خاکسپاری است. از هر چیزی برای نشان دادن، پنهان کردن، قدغن کردن، کند کردن یا سرعت بخشیدن به (دفن)جنازه استفاده می‌شود. زیربنای اصلی تمام این رویکردها به جنازه، فساد آن است و هدف، نگهداری متوفی در فضایی فسادناپذیر و خراب‌نشدنی است. بقایای جنازه (مومیایی، اشیای باقیمانده، خاکستر، یا استخوان‌ها) بدون استثنا در تمام تمدن‌ها حفظ می‌شود.

فساد سریع یا کنترل شده
شرایطی که جنازه در آن قرار می گیرد ممکن است در نهایت روند تجزیه آن را تسریع کند. نور خوشید یا حتی نور ماه و نیز آتش پردود نیز در این امر موثرند اما برخی اوقات نیز باور بر این است که جنازه  به پرندگان شکاری، گوشتخواران دیگر و یا مورچه ها تقدیم شود. در سنت تبتی، جنازه مثله شده و جلوی سگ‌ها انداخته می‌شود تا استخوان‌ها سریع‌تر از گوشت جدا شوند. اما جالب‌ترین نمونه در این رابطه برج خاموشان است که در قرن هفدهم در ایران توسط زردشتیان انجام می‌شد. طبق متون مقدس زند، جنازه ذاتا ناپاک است. و به هیچ وجه نباید چیزهایی که به آفرینش خیر تعلق دارند را آلوده کند. از این رو، رسم است که جنازه در مکانی دور قرار داده شود که محل رفت‌و‌آمد حیوانات گوشتخوار است. لاشخورها و کرکس‌ها پاک‌کننده‌هایی هستند که شخص متوفی را از گوشت فاسد نجات می‌دهند؛ گوشتی که عامل نفوذ اهریمن است. از اینجا عمل بنای برج هایی از سنگ به منظور جدا (ایزوله)کردن جنازه‌ها و دوری از آلودگی‌شان طی روند پالوده‌سازی آغاز می‌شود. درون برج خاموشان حفره‌ای است که دخمه نام دارد، در این دخمه سنگ صافی است که وسط آن چاله‌ای وجود دارد سوراخ هایی روبه بیرون از سه حلقه متحدالمرکز وجود داشته که جنازه از آنجا به داخل فرستاده می‌شد، مردها در قسمت بیرونی، زن‌ها در قسمت میانی و کودکان در قسمت مرکزی چاله قرار داده می شدند. در این مرحله استخوان‌های خشک شده به داخل چاله ریخته می‌شد و در اثر نورخوشید و آهکی که می‌پاشیدند استخوان‌ها پودر می‌شد. این چاله به ۴ کانال راه پیدا می کرد برای تخلیه آب باران که جمع و تصفیه می‌شد در چهار چاله زیرین که در آن کربن و شِن آن را زلال می کرد. بقایای اجساد به مرور زمان جمع می شد تا در یک محفظه نگهداری و از تمام ناپاکی‌ها پاک شود. این استخوان‌های پاک شده گواهی می‌داد که روح آماده مراسم های نهایی است.
همگان می‌دانند گورستان محلی است که در آن بقایای اجساد نگهداری و دفن می‌شود. ظرفیت زنانه و مادرانه زمین در واقع پاسخی است به خیالپردازی های کلی: «برهنه از دل مادر بیرون آمدم و برهنه به دل خاک باز خواهم گشت».  در اندیشه کیهان‌شناختیِ آفریقایی، تدفین در زمینِ مادر، منبع حاصلخیزی و محل استقرار نیاکان، معنایی کمابیش فلسفی و متافیزیکی به خود می گیرد. همین نمادپردازی، برای دیگر اشکالِ تدفین نیز به کار می رود. زمین در واقع بهترین محل برای تغییر و استحاله است. زمین نه تنها جایی است که دانه ها در آن در زمان کشت جای می‌گیرند، بلکه در تمامی مناسک گذر می تواند یک واسطه و وسیله باشد. جنازه در زمان خاکسپاری به او سپرده می شود. مراسم خاکسپاری به یک معنا می تواند زمین را استحاله کند. از این رو یهودیان تا زمانی که به مثابه یک قوم، ساکن و مستقر نشدند، مرده‌های خود را در زمین دفن نمی کردند. تدفین هماره با مالکیتِ زمین در ارتباط بوده است، یعنی بدون شک تدفین در سرزمین موعود، راهی برای نجات (و رستگاری) است.
توصیف طیف نامحدودی از انواع گورستان‌ها و قبرها مجال بیشتری می طلبد. از گورستان‌های دسته‌جمعی یا دخمه‌های تک‌نفره در ماداگاسکار گرفته تا گودال‌های ساده دوره مدرن. در بسیاری از نظام‌های خاکسپاری تمایزات بین طبقات اجتماعی هنوز هم کاملا محسوس است. موقعیت جنازه در گور نیز در جاهای مختلف، تفاوت دارد. به عنوان مثال به صورت خوابیده به پشت و به پهلو، قرار گرفتن به صورت جنین، حتی خواباندن به روی شکم که نمونه آن امروزه در مورد زنان زناکار انجام می‌گیرد، یا ایستاده در مورد برخی نظامیان یا قهرمانان غرب آمریکا. جهت قرار گرفتن جسد نیز اهمیت دارد. برای گروه‌های مهاجر رسم بر این است که آنها را به سمت زادگاه خود قرار دهند . برای مردمانی که در گذشته تولد را به طلوع خورشید منتسب می‌کردند و مرگ را به غروب خورشید، سر متوفی باید برای تولد دوباره به سمت شرق باشد. از سوی دیگر، مسیحیان قرون وسطا که می‌خواستند به خاک سپرده شوند، رویشان به جهتی بود که از آنجا نجات می‌آمد، سر را به سمت غرب قرار می‌دادند آنچنان که متوفی رو به اورشلیم داشته باشد. مسلمانان رو به پهلو و به سمت مکه دفن می‌شوند.
در هند و نپال از آنجا که خاکستر مرده را در رودخانه می‌ریزند، گورستان وجود ندارد و در آفریقای جنوب صحرا نیز گورستان چندان اهمیت ندارد. اما در جایی که گورستان وجود دارد، این محل همچنان سمبلی آمیخته با احساس است که بعضا سبب ترس، اندوه، آرامش و تامل می‌شود. در این رابطه، حکمت اسلام شایسته تحسین است که بر اساس آن، ساختار و کارکرد گور تاثیر تدریجی بین زنده‌ها و مرده‌ها را حفظ می‌کند. مقبره غالبا به صورت یک روضه (باغ) طراحی می‌شود. زمین آن غالبا وقف می‌شود اما در آن به روی همه باز است. مرده‌ها در زمین در کفنی ساده آرمیده‌اند و به تدریج به خاک بدل می‌شوند. مرده هم رو به طبیعت و هم رو به جامعه دارد. باور غالب این است که پیوند با اجساد مردگان تا پیش از روز قیامت وجود دارد و زیارت اهل قبور عملی پسندیده برای زنده‌ها محسوب می شود و علاوه بر این، این کار به سود آنها نیز هست. افزون بر این، گورستان از قدیم محلی برای پیاده‌روی نیز بوده است. زنان اغلب روزهای جمعه به آنجا می‌روند.

جلوگیری از فساد
صرف‌نظر از پدیده همچنان نادر انجماد _که در آن متوفی در مایه نیتروژن نگه داشته می‌شود تا زمانی که مردم بفهمند که چگونه او را به زندگی بازگردانند_ سه شکل رایج جلوگیری از فساد وجود دارد. آدمخواری، فساد و تبدیل شدن به کانی: رابرت هرتز(۱۹۷۰) بر تاثیر خاص آدمخواری تاکید کرد که سبب از بین رفتن وحشت تجزیه تدریجی و آرام جسد می‌شود و استخوان‌ها را تقریبا بلافاصله به حالت نهایی‌شان درمی‌آورد. تردید نمی‌توان داشت که هدف از آدمخواری جلوگیری از فساد جسد بوده است. از یک سو، خوردن گوشت جسد بلافاصله پس از مرگ آغاز می‌شده و چون گوشت معمولا پخته می‌شده، هنگام خوردن، جسد بوی تعفن نمی‌داده است. از سوی دیگر، تحقیقاتی که در مورد مردمان دارای سنت آدمخواری انجام گرفته بخوبی نشان از پایان این کار دارد. توربال‌های استرالیا می‌گویند با این روش، می‌دانیم که در کجا مرده وجود دارد و گوشتش فاسد نشده است. این دیدگاه در میان قبایل مرینا نیز رایج است. در سندی که در قرن گذشته به دست آمده چنین می‌خوانیم: «یکی از خویشان ما درگذشته است. حال با جسد او چه کنیم؟ چون او مردی بود که ما بسیار او را دوست داشتیم. برخی پاسخ دادند حالا که او مرده است، خاکش نکنیم بلکه او را بخوریم، چون مشاهده او در حالی که در زمین فاسد می‌شود، دردناک است».
آدمخواری روند تبدیل شدن به کانی را تقویت می‌کند اما نیت‌ها در خصوص جنازه در این رابطه به حسب اینکه اعضای خود خانواده آدمخواری کنند یا آدمخوارها افراد دیگر باشند، تفاوت دارد. آدمخواری توسط اعضای خانواده، ما را به طرح سنتی خاکسپاری دوگانه بازمی‌گرداند. در زمان اول، شخص مرده در خاک دفن می‌شود یا در شکم که در آنجا هضم انسانی گذار آن به تبدیل شدن به کانی را تسریع می‌کند. در زمان دوم، استخوان‌های باقیمانده جمع‌آوری شده و تدفین نهایی صورت می‌گیرد. به یک معنا، بلعیدن را می‌توان نوعی مومیایی تفسیر کرد که در واقع نوعی ثبت شفاهی است. اما در مورد آدمخواری توسط افراد دیگر، دست‌کم در مورد برخورد با بقایای جسد وضعیت متفاوت است. مراسم یا جشن آدمخواری ظاهرا حاکی از نوعی اتحاد (یا آمیزش) است و نظر به اشاره آن به اسطوره‌های آغاز خلقت، می‌تواند شکل مراسم عشای ربانی را به خود بگیرد که در آن نان و شراب، در واقع گوشت و خون است. در عین حال، نیروی حیاتی ای که لاشه دشمن را به حرکت درمی‌آورد، شبیه‌سازی می‌شود، استخوان‌ها و قسمت‌های غیر قابل خوردن آن رها می‌شود یا دستمایه خنده و استهزا می‌شود. سرخپوستان اقیانوس آرام در جنگل‌های آمازون پرو آلت تناسلی دشمن را به یک گردنبند می‌چسبانند و به گرد همسر شخص فاتح می اندازند. دستان مومیایی‌شده به عنوان قاشق استفاده می‌شود، استخوان‌ها به عنوان فلوت و جمجه رنگ و نقاشی شده را به عنوان زنگ در زمان انجام مناسک به کار می‌برند.

جنازه سوزانده شده
طبق بسیاری از اسطوره‌ها آتش پاک‌کننده، از همه چیز نجات‌بخش‌تر است. در بالی، مادامی که آتش جنازه را به خاکستر تبدیل نکرده، شخص متوفی ناپاک است. او همچنان منتظر است، روحش هنوز از بدن جدا نشده است. طبق بسیاری از باورها آتش نشانه تولید و تولد دوباره است. از طریق آتش می‌توان به سطح عالی‌تر وجود دست یافت. طبق اسطوره‌های یونان، هراکلس خود را تا تل هیزم کوه اوئِتا بالا کشید. در حال، زئوس به خدایان دیگر اعلان کرد که هراکلس می خواهد با آنها برابری کند. آتش او را از بخش انسانی‌اش خلاص و او را جاودان کرد و به  او الوهیت بخشید. نظیر همین موضوع را می‌توان در اوپانیشادها یافت. از این‌رو این، ناپاکی جنازه نیست که در شعار سوزاندن لحاظ می‌شود بلکه ناپاکی بدن و حال انسان است. خاکستر دلیل آن ناپاکی است. اگر بدن بی‌نقص و کامل باشد بدون خاکستر می سوزد.
سرنوشت بقایای جسد مختلف است. در ژاپن استخوان‌ها از قدیم در دو جعبه قرار می‌گرفتند که یکی از آنها در محل سوزاندن جسد دفن می‌شد و دیگری در روستای محل تولد متوفی به خاک سپرده می‌شد. در تایلند بخشی از بقایا در یک خاکستردان در خانه نگهداری می‌شود و بقیه در پای تل هیزم دفن می‌شود یا به رودخانه انداخته می شود. در هند، رسم بر این بوده که خاکستر مرده باید در قبر گذاشته شود. بعدها قانونی وضع شد که تا به امروز هم پابرجاست. از آنجایی که آتش پسر آب‌هاست، مراسم خاکسپاری ابتدا باید برای اولی و سپس برای دومی برگزار شود. همچنین، خاکستر و استخوان‌های سوخته نشده به آب و شیر گاو و شیر نارگیل آغشته و به رودخانه گنگ انداخته می‌شوند. همین شیوه در نپال و تایلند نیز انجام می‌شود. در آنجا رودخانه‌های مقدس، متوفی را به اقامتگاه آسمانی و ابدی‌اش هدایت می‌کنند. در بالی بقایای مرده پس از آنکه توسط نزدیکان او مرتب و با آب مقدس شسته و در پارچه‌های کتانی پیچیده و در نارگیل‌های خشک شده قرار گرفت و با گل تزیین شد، به دریا انداخته می شود.  سرانجام، مورد خاص قبیله یانوآما از قبایل سرخپوست ونزوئلاست که استخوان‌ها را پس از سوزاندن خرد می‌کنند تا همراه با نوشیدنی بر سر سفره‌ای دسته‌جمعی میل کنند.
سوزاندن می‌تواند شبیه تمامی شیوه‌های دیگر خاکسپاری باشد و مردمانی که مرده خود را می‌سوزانند از بسیاری جهات شبیه طرح کلاسیک  تدفین دوگانه اما با ابزارهای متفاوت و در زمانی کوتاه عمل می‌کنند.  آیین خاکسپاری اول _که مطابق است با عمل شعاری جدا کردن متوفی _ جنازه را آرام  و آن را تطهیر می کند؛ تطهیری که تنها از طریق روند فساد امکان پذیر است. خاکسپاری دوم که با بقایای پاک شده ارتباط دارد، با آیین‌های بازگشت متوفی به جایگاهش به آن سو تر از خانه منطبق است  و این در حالی است که سوگواری برای بازماندگان آغاز می شود.

حفظ و نگهداری از بدن‌ها
همگان از مومیایی کردن مصری‌ها آگاهی دارند. اما روش‌های سخت و طولانی‌ای که در مناسک اوزیری وجود دارد، شخص متوفی را همانند اوزیریس به خدا بدل می‌کند. قبل، بعد و حتی در میانه روند دخل و تصرف فنی، یک مراسم به غایت پیچیده برگزار می‌شود که بدون شک مدت طولانی این عمل شعاری و کثرت شرکت‌کنندگان آن را توجیه می‌کند. دعاها، نیایش‌ها و اوراد خاص نیز در زمان انجام هر یک از اعمال مومیایی توسط مومیاگران خوانده می‌شود. حیات پس از مرگ ممکن نیست مگر آنکه این مسایل به طور مفصل رعایت شود. روحانی مسئول مومیایی در پایان عمل مومیایی گریه‌کنان چنین می گوید: «تو نخواهی مرد، تو جوان خواهی ماند». سپس مراسم آخر برگزار می‌شود: باز کردن دهان. در چادر تطهیر یا ورودی قبر، حرکات سر و دست روحانی با تقدیم نذورات و قربانی‌ها به همراه قواعد دینی_جادویی انجام می‌شود. در پایان نیز روحانی صورت شخص متوفی را لمس می کند تا انرژی حیاتی را مجددا به او وارد کند.
افزون ‌بر این، مومیایی‌هایی که در آمریکای‌جنوبی کشف شده و اسناد و مدارک مورخان اسپانیایی تایید می‌کند که به عنوان مثال، اینکاها مرده‌های خود را مومیایی می‌کرده‌اند اما با این حال موفقیت فنی آنها در مومیایی به اندازه مومیایی‌های مصری نبوده، خاصه اگر بدانیم که امپراطوری اینکاها تقریبا به زمان ما نزدیک‌تر بوده است (اواخر قرون وسطا). بدن با عناصر و اجزای مختلف دیگر مانند عسل، صمغ کاج و علف دفن می‌شده و با نوعی رنگ گیاهی به نام روکو نقاشی می‌شده است. امعا و احشا نیز در ابتدا، خارج و در جایی نگهداری می‌شده است. اقلیم خشک و روش‌های تدفین (یک حفره در دیوار سنگی یا یک کوزه تدفین) برای نگهداری مناسب بودند.
حاکمان همانند فراعنه اشیایی بودند که باید به طور خاص از آنها مراقبت می‌شد. یک داستان مصور مربوط به قرن ۱۶ که نویسنده‌اش، هومان پوما (که اینکایی‌تبار است)، یک مراسم خاکسپاری سلطنتی را گزارش می‌کند. اینکای مومیایی‌شده به همراه علایم و نشانه‌هایش به مدت یک ماه در یک حالت قرار داده می‌شود. زنان و فرزندانش که مومیایی شده‌اند در کنارش قرار داده می‌شوند تا در جهان دیگر به او خدمت کنند. اگرچه این روش‌ها ابتدایی و بدوی بودند اما می‌توان گفت که مناسک دقیقی برای افزایش کارآمدی و تاثیر آنها انجام می‌شد. هدایا و نذورات آیین تدفین در کنار جنازه قرار داده می‌شد تا خشم شیاطین پلیدی را فروبنشاند که قصد تلاشی جنازه را دارند. در واقع، از آنجا که اصل حیاتی آیا در تمام اجزای جنازه باقی می‌ماند، فساد مربوط به تخریب فرد بود. از سوی دیگر اگر بدن حفظ می شد، روح مرده در یکی از اخلاف او تناسخ‌وار تجسد می‌یافت. این اعتقاد به تولد دوم ظاهرا وضعیت قرار گرفتن جنازه‌ها به صورت جنین در قبر را توجیه می کند. سخن رابرت هرتز پذیرفتنی است که مومیایی را یک نمونه کار خاص برگرفته از نوعی بازداشت موقتی در نظر بگیریم. اگر وقفه بین مرگ تا خاکسپاری نهایی با مدت زمان لازم برای تبدیل شدن به کانی یا تجزیه مطابق باشد، در این صورت بین آیین مصریان و برخی اقوام باستانی نوعی تقارن وجود خواهد داشت. تنها، زمانی که مومیایی تمام و بدن جاودان شد، در درون قبر گذاشته می شود و روح به سوی کشور آیلو پر می کشد و سوگواری بازماندگان پایان خواهد یافت.

لوئیس وینسنت توماس

ترجمه محمدحسین ناظمی

قبر باز شده:

دوستان یک نمونه دیگر از کارهای باز شده که این نوع قبور با این نوع ساختار در ایران ما هم بسیار یافت می شود.ویدیوی خوبیست که پیشنهاد میکنم حتما تماشا کنید .در این ویدیو کار باز کردن یک قبر را به خوبی نشان می دهد.به یاد داشته باشید تماشای این نوع ویدیو ها در تشخیص و گمانه زنی درست بسیار موثر است…

لینک دانلود

گور حفره سنگی باز شده:

دوستان یک فیلم کوتاه دیگر نیز برای استفاده گذاشته ام که امیدوارم به شما برای گمانه زنی درست تر کمک کند.همیشه توجه داشته باشید وقتی در محلی قرار میگیرید که فکر میکنید احتمال دخمه ای (گور حفره سنگی ) وجود دارد باید به جنس صخره ها و موقعیت قرارگیری و شکل هندسی صخره ها و علایم و جهت های جغرافیایی توجه خاصی نمایید …

لینک دانلود

گورستان ساسانی در فیروزآباد:

دوستان حتما نکته برداری نمایید و به تمام ویژگی های این مکان و دوران آن توجه لازم را بفرمایید.

فیروزآباد – خبرگزاری مهر: انجمن دوستداران میراث فرهنگی فارس یک گورستان متعلق به دوره ساسانی را در شهرستان فیروزآباد کشف کرد.

به گزارش خبرنگار مهر، شهرستان فیروزآباد  در فاصله حود ۱۰۰ کیلومتری شیراز قرار دارد و از بناهای متعدد و مهم تاریخی نیز برخوردار است.

قلعه دختر، آتشکده و کاخ اردشیر بابکان، مناره شهر تاریخی گور ازجمله بناهای تاریخی فیروزآباد محسوب می شوند.

اخیرا اعضای انجمن دوستداران میراث فرهنگی فارس شعبه فیروزآباد  موفق به کشف محوطه یک گورستان تاریخی در این شهرسان شده اند.

مدیر انجمن انجمن دوستداران میراث فرهنگی فارس در این خصوص به خبرنگار مهر گفت: این گورستان در شمال شهر فیروزآباد و در دهانه تنگ پشمه ای قرار گرفته است.

مسعود منیعاتی اضافه کرد: معماران گورستان با تبدیل تکه زمینی با شیب تقریبی حدود ۱۰درجه  دراراضی پایکوهی به حالتی سکو مانند،مشرف به دشت پایین دست  و درست رو در روی شهر باستانی گور،قبرستانی ایجاد و با حصار کردن آن با سنگهای تقریبا تراش خورده در ابعاد مختلف  آن را به شکل مربعی با ابعاد منظم ۸/۳۳متر  در آورده اند.

وی ادامه داد: به دلیل برداشت سنگ جهت ساخت و ساز در شهر جدید فیروزآباد از حجم سنگهای آن به شدت کاسته شده است  گرچه حریم آن همچنان پابرجا و قابل رویت است.

مدیر انجمن انجمن دوستداران میراث فرهنگی فارس گفت: این گورستان به سبب داشتن اشراف به شهر گورخصوصا به جهت ارتفاعی حساب شده می تواند نمادی از تشخص افراد مدفون در آن باشد بنابر این می تواند مربوط به طبقه ای خاص از جامعه مدنی ساسانی باشد.

بررسی آرامگاه ها و آئین تدفین در زمان هخامنشی:

با توجه و بررسی مدارک یافت شده در کاووش های علمی باستان شناسی در فلات ایران، چنین به نظر می‌رسد که اقوام بومی ساکن این سرزمین، مردگان خود را در داخل اتاق و یا حیاط و کوچه و در محوطه‌هائی که مربوط به محل زندگی آن ها بوده است دفن می نمودند.
اما اقوام آریائی پس از مهاجرت به این سرزمین، محل خاصی را برای تدفین مردگان خود در خارج از محل مسکونی به عنوان یک واحد مجزا اختصاص دادند. اقوام “ماد” و “پارس” که نام آن‌ها در کتیبه‌ها و سال‌نامه‌های آشوری از قرن نهم پیش از میلاد آمده است، دو گروه از اقوام مهاجر آریائی بودند. آن‌ها نیز در ابتدا طبعاً از رسوم کلی آریائیان در تدفین پیروی می‌کرده‌اند.
بعضی از محققین بر این گمانند که “مادها” و پارسی‌ها زرتشتی بوده و آداب تدفین این اقوام مانند آئین تدفین در دوران ساسانی بوده است. اما هنوز سیر تحول اندیشه ها و معتقدات در زمان “ماد‌ها”ٰ “پارس‌ها” و هخامنشیان که از پارس‌ها بودند، به درستی روشن و آشکار نیست، اما با تکیه بر آثار برجای مانده و مدارک یافت شده در کاووش‌های علمی می‌توان در دوران ماد‌ها و هخامنشیان به دو نوع تدفین قائل بود
۱- تدفین شاهان و خانواده آن‌ها
۲- تدفین مردم عادی.
بر مبنای مطالعات و بررسی‌های انجام شده، جسد فرمانروایان و شاهان مادی را در گور دخمه‌ها که در ناحیه غرب ایران قرار دارند، اما مردم عادی را در گورهائی که در زمین حفر شده بود و روی آن‌ها را به صورت شیروانی و خرپشته توسط سنگ های بزرگ پرداخته بودند دفن می‌کردند. نمونه این آرامگاه ها در گورستان “ت سیلک” کاشان که احتمالاً مربوط به اقوام ماد می‌باشد کشف گردیده. این روش با سقف شیب دار در نخستین گورهای شاهان هخامنشی مانند آرامگاه کوروش نیز دیده می‌شود. (تصویر شماره ۱)

احتمالاً چون خانه ابدی را به صورت خانه مسکونی دوران زندگی می‌ساختند، بنابراین ریشه این سنت معماری ماد‌ها و پارس ها را باید در مناطق باران خیزی که قبل از کوچیدن به این سرزمین در آنجا ساکن بوده‌اند جستجو کرد. معابر شاهان هخامنشی نیز مانند فرمانروایان ماد با آرامگاه‌های سایر مردم متفاوت بوده است، اما به علت محدودبودن کاوش‌های علمی در ایران، آگاهی ما در مورد گورهای مردم عادی در زمان هخامنشیان بسیار محدود و اندک می‌باشد.

به طور کلی در تدفین شاهان در زمان هخامنشی به دو نوع گور برخورد می‌کنیم:
۱- گور دخمه‌ها که در دل کوه کنده‌شده‌اند.
۲- مقابر سنگی ساخته شده در فضای باز.
نوع دوم نیز به دو گروه تقسیم می شوند:
الف- آن هایی که ماهیت قبر بودن آن ها قطعی است، مثل آرامگاه کوروش و گور دختر.
ب- بناهائی که کاربرد آن‌ها به عنوان گور حتمی نبوده و مورد تردید می باشند. این بنا‌ها اغلب به شکل بنای چهار‌گوش با سقف مسطح ساخته شده اند و عمل و کاربرد آن ها به عنوان یک مکان عبادی بیشتر است، مانند: کعبه زرتشت و تخت گوهر [تخت گوهر که به نام تخت سلیمان نیز مشهور است از سوی برخی از محققین به عنوان گور “کمبوجیه” عنوان شده است.] در نقش رستم و بالاخره زندان سلیمان در پاسارگاد، که چون ماهیت آن‌ها به عنوان آرامگاه محرز نشده از ذکر آن ها به نام گور هخامنشی خودداری می‌کنیم.

از گور های مردم عادی در دروان هخامنشی تنها نمونه تدفین در خاک که تاکنون شناخته شده، در شوش می باشد، که توسط هیئت باستان شناسان فرانسوی کشف گردیده است. جسد مربوط به بانوی ثروتمندی بود که در تابوتی مفرغی جای داده شده و با زینت آلات زرین و لوازم زندگی از قبیل بشقاب سیمین و ظروف ساخته شده از مرمر به خاک سپرده شده بود. (تصویر شماره ۲)

بیشتر اقوام آریائی مرده را معمولاً با لباس و همراه با اشیائی که در دنیای دیگر مورد نیاز فرد متوفی بود دفن می‌کردند. احتمالاً هخامنشیان نیز از این سنت پیروی کرده‌اند، جسدی که در شوش یافته شده را به همین نحو در تابوت قرار داده بودند. به نوشته آریان، مورخ قرن دوم میلادی اهل آسیای صغیر: وقتی اسکندر از آرامگاه کوروش دیدن کرد، جسد شاه را با لباس و تزئینات در روی تخت زرّینی خوابانده بودند.

لوحه سنگی در خرابه‌های شهر ممفیس مصر یافت شده که جسد یکی از بزرگان هخامنشی را تقریباً به همین شکل نشان می‌دهد، که او را روی تختی قرار داده و مدعوین در حال سوگواری می باشد. این لوحه اکنون در موزه برلین نگاهداری می شود. (تصویر ۳)

در تاریخ اساطیری ایران زمین نیز بدین گونه تدفین اشاره گردیده است. در شاهنامه فردوسی که ترجمه خداینامک، سالنامه رسمی دوران ساسانی است، در مورد تدفین “پیران ویسه” به فرمان کیخسرو پادشاه کیانی، فردوسی چنین می گوید:

یکی دخمه فرمود خسرو به مهر بر آورده آن سر به گردن سپهر
نهادند مر پهلوان را بگاه کمر ببر میان و به سر بر کلاه
همانطور که اشاره شد، گورهای شاهان هخامنشی به دو گونه متفاوت دیده می شوند:
۱- گور در فضای باز مانند قبر کوروش و گور دختر
۲- گور دخمه، یعنی گورهائی که در دل کوه کنده شده اند و مانند گور داریوش و جانشینان او، که از هر گونه نمونه‌ای را مورد بررسی قرار می‌دهیم:
گور دختر:
از نمونه گور‌های هخامنشی است که در فضای باز ساخته شده‌اند و شباهت زیادی به قبر کوروش دارد، اما در ابعاد و اندازه‌های کوچکتری ساخته شده است. این بنا در ناحیه بوزپار واقع در جنوب غربی شیراز قرار دارد. گور دختر برای اولین بار در سال ۱۹۵۰ میلادی توسط محمد تقی مصطفوی، باستان شناس ایرانی معرفی شد. او شخصاً این بنا را ندیده بود. اما پس از شنیدن توصیف آن از مردم محلی اعلام کرد که باید این بنا مربوط به دوران هخامنشی باشد.

در سال ۱۹۶۰ پروفسور لوئی واندنبرگ باستان شناس بلژیکی از گور دختر دیدن کرد و احتمال انتساب آن را به یکی از نخستین پادشاهان هخامنشی به میان آورد. دوید استروناخ باستان شناس انگلیسی و عده‌ای از باستان شناسان ایرانی مثل توکلی و مصطفوی نیز پیرو نظریه او بودند. در سال ۱۹۶۶ کارل نابلدر با بررسی فرم و اندازه بست های فلزی به کاررفته در بناهای تخت جمشید و پاسارگاد و میزان به کار گرفته شدن انواع آن ها در بناهای هخامنشی، راهی برای تعیین تاریخ تقریبی پاره ای از آن ساختمان ها پیشنهاد کرد و بر مبنای همین تحقیق گور دختر را متعلق به سده پنجم پیش از میلاد دانست. اما به علت محدود بودن بناهای بررسی شده، روش نایلدر مورد قبول صاحبنظران قرار نگرفت. از محققان ایرانی شاپور شهبازی نیز معتقد است که این بنا نزدیک به اواخر دوران هخامنشی ساخته شده و آرامگاه کوروش کوچک می باشد. دکتر علی اکبر سرفراز باستان شناس ایرانی با بررسی دقیق بنا‌ها و آثار بر جای مانده از دوران هخامنشی و همچنین اشیاء به دست آمده در کاووش های علمی اعلام کرد که خاندان کوروش و خانواده داریوش دارای عقاید و اندیشه های مذهبی متفاوت با یکدیگر بوده اند و این امر در شکل گیری بنای مقابر آن ها مؤثر بوده و به خوبی مشهود است. بنابر این کوروش و منسوبین او دارای گورهای ساخته شده در فضای باز و داریوش و جانشینان او دارای گوردخمه های کنده شده در دل کوه می باشند. بر اساس این نظریه گور دخمه را که از لحاظ تکنیک و سایر ویژگی های معماری هخامنشی ساده تر و ابتدائی تر از بنای گور کوروش است باید مربوط به یکی از نخستین شاهان هخامنشی و منسوبین کوروش بدانیم. گور دختر بنای مستطیل شکلی است به بلندی ۵/۴ متر با بامی شیروانی و شیب دار که از تخته سنگ های برزگ سفید رنگ ساخته شده . این آرامگاه بر روی یک کف یا کرسی سنگی بنا شده که بخشی از آن هنوز در شمال دیده می شود و از مشخصات شیوه معماری هخامنشی است. بر روی این پایه سه طبقه سنگ به شیوه گور کوروش ساخته شده، بلندی هر طبقه ۳۵ سانتی متر است بر روی سومین سکو، خانه سنگی ساخته شده که بلندیش ۴/۳ متر است و درازیش ۹۵/۲ متر و عرض آن ۳/۲ متر و ضخامت دیوارهای سنگی این بنا ۷۵ سانتی متر است. اطاق آرامگاه از درون تنها ۳/۲ متر درازا و ۵۵/۱ متر پهنا دارد و بلندی آن از کف تا سقف به ۰۵/۲ متر می‌رسد.

این اندازه ها در مقایسه با آنچه در آرامگاه کوروش می بینیم بسیار کوچکتر می باشد. در سقف اطاق محفظه‌ای تو خالی وجود دارد. یکی از تفاوت های مهم این بنا با آرامگاه کوروش و سایر مقابر هخامنشی نداشتن در ورودی با تاق آرامگاه می‌باشد. در جبهه شمالی روزنی است که ۷۰ سانتیمتر عرض و ۹۰ سانتیمتر طول دارد، یعنی به اندازه ای است که تابوتی را از آن به درون بنا می توان کشید، هیچ نشانه ای از پانه در نمی‌توان یافت. بنابر این باید پذیرفت که یک سنگ تراشیده به جای در، این روزن را می پوشانیده است. یعنی پس از ساختن آرامگاه و نهادن کالبدی در آن، روزن را با پاره سنگ مسدود کرده‌اند. در بالای در آرامگاه دو طاقچه کوچک مربع شکل در سنگ کنده اند. وجود چنین روزنه هائی در ایران باستان پیشینه داشته است. از کاووش های تپه سیلک کاشان به خوبی پیداست که در آنجا گورهائی وجود دارد که در دیوار‌های جانبی سوراخ ها و یا روزن هائی دارد که شبیه طاقچه‌های مذکور است.

دومین نوع آرامگاه‌های هخامنشی به صورت گور دخمه‌های صخره‌ای هستند که در زمان داریوش اول و جانشینان او ساخته شده‌اند. این گور دخمه‌ها در دل صخره‌های نقش رستم و کوه تخت جمشید کنده شده‌اند. این آرامگاه‌ها بر خلاف گور دخمه‌های مادی از نظر شکل ظاهری یکسان می‌باشند. نمای آن‌ها نمایشگر تصویری است که از سه بخش تشکیل یافته و یکی بر بالای دیگری حجاری شده اند. ظاهر آنان عموماً شبیه صلیب یونانی بوده و بلندیشان از ۲۴ متر تجاوز نمی کند. بخش زیرین این آرامگاه ها عموماً به صورت متوازی الاضلاع تراشیده شده و هیچگونه تزئین و پاکنده کاری در آن صورت نگرفته است. دو بخش دیگر روی هم رفته نمای بیرونی کاخی را نشان می‌دهند. این نما در زیر رواقی دارد. به عبارت دیگر خط افقی صلیب به عنوان یک ایوان ستوندار کنده شده است. در وسط این ایوان در ورودی دخمه قرار دارد که در دو طرف آن دو نیم ستون ساخته شده. سر ستون ها به شکل بالا تنه دو گاو هستند که به هم پشت نموده و کاملاً شبیه ستون های تخت جمشید می باشند. در کاخ‌ها در وسط این ستون ها و در فاصله بین دو تنه گاو ها، تیر های چوبی برای نگهداری سقف قرار می گرفته که در این جا به صورت سنگ تراشیده نمایش داده شده. درها شبیه درهای کاخ داریوش در تخت جمشید با گیلوئی مصری می‌باشد و در حاشیه لبه قرنیز ایوان، نقش های کنگره دار باروهای تخت جمشید به تصویر کشیده شده است. بر بالای ایوان یک سکوئی قرار گرفته است. البته بخش عمودی صلیب در قسمت بالا به دو بخش تقسیم شده است. در بخش بالائی آن تصاویر کنده کاری شده به چشم می‌خورد که شاه روی یک سکوی پله دار ایستاده و با دست چپ کمانی را گرفته و انتهای آن را همانطور که در نقش برجسته مادی گور دخمه قیزقاپان دیده می شود بر روی پای چپ خود نهاده است. شاه دست راست خود را به نشانه احترام به سوی آتشدانی که در آن آتش می سوزد دراز کرده است. در بخش پائین بیست و هشت مجسمه در در دو ردیف یکی بر بالای دیگری، تخت شاه را با دست‌های خود نگاه داشته‌اند. این‌ها چنانکه در کتیبه بالای آرامگاه داریوش اول در نقش رستم آمده است، نمایندگان استان های گوناگون امپراطوری هخامنشی می‌باشند. در درون هر یک از آرامگاه‌های صخره‌ای دهلیز و بعد از آن اطاق ایجاد گردیده و در اطاق ها گورهائی جهت تدفین شاه و افراد خانواده در سنگ تراشیده شده، اما فاقد نقش و نگار و تزئینات می باشند. پوشش سنگی روی قبر ها به صورت خرپشته تراشیده شده که از نظر روش معماری، پوشش قبر‌های سیلک «ب» را به خاطر می آورد و قابل مقایسه با آن ها می‌باشد. در نقش رستم آرامگاه داریوش اول، خشایارشا، اردشیر اول، داریوش دوم و در تخت جمشید آرامگاه اردشیر دوم، اردشیر سوم و قبر ناتمام داریوش سوم قرار دارد. اگر چه همه این آرامگاه ها از نظر معماری و نقوش تقریباً یکسان می باشند، اما دارای تفاوت های جزئی نیز هستند. بنابر این به عنوان نمونه آرامگاه داریوش اول در نقش رستم را باختصار مورد بررسی قرار می دهیم.

آرامگاه داریوش اول:
از چهار آرامگاه هخامنشی در نقش رستم، تنها آرامگاه داریوش دارای کتیبه می باشد، که شامل دو سنگ نبشته مفصل و چند سنگ نبشته کوتاهتر به خط میخی و به سه زبان پارسی، ایلامی و بابلی می باشد. (تصویر شماره ۵) همانطور که قبلاً اشاره شد، نمای خارجی و طرز ساختمان آرامگاه های نقش رستم و تخت جمشید یکسان بوده و عبارت از یک مجلس حجاری به پهنای ۱۲ متر و بلندی ۶ متر که شاه هخامنشی را بر اورنگ شاهی در حالی که دست راست خود را به حال نیایش بلند کرده و در دست دیگرش کمانی گرفته نشان می دهد. اریکه شاه بر فراز دست ۲۸ تن نمایندگان کشورهای تابعه در دو ردیف قرار گرفته. این نمایندگان هم در نوشته پیشانی آرامگاه و هم در بالای سرشان معرفی گردیده اند. در قسمت پائین نمای آرامگاه تصویر ایوان کاخ شاهی نمایانده شده است، که سقف آن بر چهار ستون قرار گرفته و دری در وسط دارد، که در ورودی آرامگاه را تشکیل می دهد و اطراف این در را ردیفی از گل ها ۱۲ برگ و بالای ستون ها را ردیف شیر های ایستاده مزین ساخته است. جامه و اندام داریوش عیناً به شکل همان نقش های برجسته ای است که در درگاه های بنای تخت جمشید حجاری شده. دسته تخت سلطنتی را چهار سر شیر تشکیل داده و در دو ردیف پایه تخت دو سرباز خوزستانی پاس می دهند. در دو طرف تخت شاهی و خارج از متن سه ردیف سرباز ردیف سه نفر، دو نفر پارسی و یک مادی نقش گردیده است. کنار نیزه داریوش شخصی در کنار اورنگ شاهی قرار گرفته و به سه زبان نام او به خط میخی نوشته شده «گتو بروو» GAUBARUVA او از شخصیت های ممتاز عهد هخامنشی شمره می شد که دخترش یکی از همسران داریوش بود. کمانداری که در این نقش تبر جنگی داریوش را نگاه داشته به نام «اسپی چاما» در نوشته به خط میخی معرفی شده است. درون آرامگاه جای نُه قبر خزینه مانند در سه ردیف و راهرو درازی به طول ۷۰/۱۸ متر و پهنای ۱۵/۲ متر می باشد. در مورد تعداد قبر ها که غیر از جای جسد داریوش جای هشت جسد دیگر دارد، می توان حدس زد که مربوط به ملکه و مادر و سایر همسران و فرزندان او بوده، هر کدام از این نه قبر دارای حجمی به ابعاد ۱در ۹۲/۱ سانتیمتر است، که پس از دفن اجساد سنگ بزرگ محدّبی به قطر ۲۵ سانتیمتر و کمی پهن تر از دهانه قبر بر روی آن قرار داده بودند. برای حفظ اجساد از سرایت آب و ترشحات آن به درون قبرها، دور تا دور سنگ های قبر مجرایی تراشیده بودند که تراوشات آب را به خارج بریزد. نکته دیگر آن که تنها آرامگاه هخامنشی که در تخت جمشید دارای کتیبه است، آرامگاه اردشیر سوم می باشد.

یارنامه ها
۱- گزارش های باستان شناسی؛ گروه باستان شناسان آلمانی؛ ترجمه و نشر کتاب
۲- ماد ها و پارس ها؛ ویلیام کالیکان؛ انتشارات شورای مرکزی
۳- باستان شناسی ایران باستان؛ لوئی واندنبرگ، انتشارات دانشگاه تهران
۴- ایران از آغاز تا اسلام؛ رومن گریشمن؛ ترجمه و نشر کتاب
۵- پند ایران (جلد اول)؛ رومن گریشمن؛ ترجمه و نشر کتاب
۶- پایتخت های هخامنشی، علی سامی؛ انتشارات دانشگاه پهلوی
۷- ایرانویج؛ دکتر بهرام فره وشی؛ انتشارات دانشگاه تهران
۸- سفرنامه جکسن؛ ویلیام جکسن؛ انتشارات خوارزمی
۹- شاهنامه فردوسی؛ با تمام ا. برتلس؛ انستیتوی ملل آسیا
۱۰- مجموعه دروس باستان شناسی دکتر علی اکبر سرفراز- دکتر بهمن فیروزمندی؛ جهاد دانشگاهی
۱۱- مجله باستان شناسی و هنر ایران شماره ۱۰؛ شاپور شهبازی؛ اداره کل باستان شناسی
۱۲- بررسی های تاریخی؛ شماره مخصوص (سال ششم)؛ انتشارات ارتش