بایگانی دسته ی تاریخ و تمدن

کار و کارگران در دوره هخامنشیان:

“هردکاما” که سرکارگر است ؛ بهمراه صد نفر کارگر ؛ با نظارت “وهوکا” در ساختمان پارسه(تخت جمشید) انجام وطیفه می کند ، استحقاق دریافت سه کارشا و ۲ شکل و نیم نقره به عنوان دستمزد را دارد.

ترجمه : استاد عبدالمجید ارفعی

به موجب این لوح‌ها ما امروز می‌دانیم که سازندگان تخت‌جمشید را بردگان تشکیل نمی‌دادند بلکه مردان و زنان آزاده‌ای بوده‌اند که به اندازه تخصص خود و کاری که انجام می‌دادند دستمزد می‌گرفتند. به آنان نه تنها دستمزدی شایسته که گاه پاداش و هدیه و …. نیز پرداخت می‌شده است.

آنان می‌توانستند به هنگام پیمان زناشویی هنگام زایش نوزادی تازه‌رسیده در جشن‌ها و همچنین در بیماری‌ها از این پاداش و کمک هزینه ها برخوردار شوند.

معماری صخرهای و فلسفۀ پیدایش آن:

پیدایش و فراگیر شدن معماری صخرهای بیشتر در هزارۀ اول پیش از میلاد به وقوع پیوسته است. ازجمله میتوان به معماری صخرهای مادها، مانناها و اورارتوها از سدۀ هشتم پیش از میلاد در نواحی شمال غرب ایران اشاره کرد. به علت فراموش شدن دو تمدن تأثیرگذار دوران باستان، یعنی تمدن اورارتو و ماننا، تا سدههای اخیر تصور میشد که همۀ معماری صخرهای موجود متعلق به تمدن مادهاست.

در معماری صخرهای دوران ماد و ماننا، بخش بیرونی کوه را میتراشیدند و درگاه نامتناسب مستطیل شکلی به وجود میآوردند. بعدها، در طی روند تکامل فنی و هنری درگاه بیرونی آثار کنده شده با مقیاس انسانی و متناسبتر همراه با سرستونهای آزاد و ایوان در نما ایجاد شد. این روند تکاملی در دوران هخامنشی به اوج خود رسید.

ظاهراً این نوع معماری، که به معماری صخرهای مشهور است، ریشه در فرهنگ و سنت هر منطقه دارد. بنابراین، تجلی آن را به صورتهای متفاوت میتوان مشاهده کرد؛ برای مثال، در برخی مناطق در خدمت اعتقادات مذهبی بوده، در برخی دیگر بنابر عادات مرسوم از آن استفاده میشده و در مکان و زمانی دیگر برای سکونت و کاربردهای دفاعی از آن بهره میبردهاند. بنابراین، استفاده از آن به عوامل مکانی و زمانی بستگی داشته. به همین دلیل، دارای جلوههای متعدد و تنوع بسیار بوده است.

دلایل جغرافیایی، مذهبی و نظامی از جمله علل وجودی معماری صخرهای است. این نوع معماری در سرزمین، فرهنگ و هنر ایران از قدمت بسیار برخوردار است. شاید علت مهم ناشناخته ماندن این معماری افزون بر موقعیت جغرافیایی در فلسفه وجودی آن نهفته باشد که در این صورت نیازمند بررسی و مطالعات وسیع برای روشن و مشخص شدن ابعاد آن است. در یک دید کلی معماری صخرهای دارای ویژگیهای زیر است :

– در معماری صخرهای نیازی به مصالح ساختمانی نیست.

– در معماری صخرهای، همانند معماریهای متعارف، نیازی به بنا نیست و مسائل ایستایی و دیگر اصولی که در معماری متعارف به کار میرود در اینجا کاربرد ندارد زیرا همۀ آنها از ابتدا در صخره، که قشری سخت و بهم پیوسته است، به کار رفته است.

– معماری صخرهای استحکام و در نتیجه حالت تدافعی قابل ملاحظهای دارد.

– در معماری صخرهای روش کار بسیار ساده اما اجرای آن مشکل است.

گوردخمه های اورارتوها

اورارتوها در نواحی متصرفی و همچنین در قلمرو اصلی خود آثار معماری صخرهای عظیمی به یادگار گذاشتهاند؛ برای مثال، قلعۀ بسطام، در آذربایجان غربی، دارای دیوارهای قطوری است که قطر آنها به پنج متر میرسد و صخرههای دامنۀ شرقی کوه در وسعتی عظیم تراشیده و تخت شدهاند و در نتیجه، به صورت پله پله درآمدهاند. این قلعه به سدۀ هشتم و هفتم پیش از میلاد تعلق دارد و از لحاظ شکل مهندسی و موقعیت استقرار در مرحلهای ابتدایی به نظر میرسد.

علاوه بر این قلعه آثار صخرهای شگفتانگیز دیگری، با نظام آبیاری و تصفیۀ بسیار پیشرفته، از این تمدن باقی مانده که در حیطۀ این پژوهش نیست. معماری صخرهای، در نواحی گوناگون اطراف دریاچۀ وان در ترکیه و غرب دریاچۀ ارومیه، بیانگر مهارت این تمدن در ساخت چنین بناهایی است.

آرامگاههای اورارتوییها در آذربایجان غربی، که مورد بررسیهای باستانشناختی قرار گرفته، از راستای رودخانۀ ارس تا نواحی شمالی سلدوز نقده، در قسمتهای غرب دریاچۀ ارومیه، به چشم میخورد. این آرامگاهها، که طی بررسیهای موضعی سالهای ۱۳۶۰ – ۱۳۶۳ش مورد شناسایی قرار گرفتهاند، در کوههای آهکی و رسوبی و در مجاورت روستاهای شدی ازتوابع پلدشت، سنگر نزدیک ماکو (شمال سیه چشمه)، چی یا چره از توابع قریه ضیاءالدین، ملحم قرای نزدیک سلماس، اسماعیل آقا در درۀ نازلو، سیدوک یا سیرک در درۀ باراندوز چای، خان دره سی در درۀ معروف به شهدا و ناناز از توابع سلدوز نقده واقع شده و در یک تقسیمبندی کلی در شمال، مرکز و جنوب غربی ارومیه قرار گرفتهاند. بر اساس باورهای عامیانه محل اغلب این اماکن تاریخی را اتاق فرهاد مینامند. در زبان کردی مهابادی، با واژۀ ترکیبی برد (سنگ فرهاد) بردکند (سنگ سوراخ ) یا له شکوت به مفهوم غار نیز از این مکانها یاد می شود.

در ذکر ویژگیهای این گورهای صخرهای باید گفت که برای مقبرهسازان استفاده از یک جهت معین مورد توجه نبوده زیرا سردر سنگی و ورودی این آرامگاهها در منطقه هریک رو به جهتی دارد اما ایجاد سقف به شکل مسطح موردی است که در کلیۀ آنها و بدون استثنا به طور یکسان مراعات شده. گاهی استفاده از پله یا فضای کوچک چهارگوش مقابل مقبره به منزلۀ حیاط و بعضاً تلفیق این هر دو با گور صخرهای معمول بوده و در برخی موارد نیز آرامگاهها به صورت بسیار ساده در دل کوه ایجاد شده است. معماران این گوردخمههای سنگی برای ایجاد یک فضای روحانی از پله استفاده میکردند.

مقبرههای صخرهای بررسی شده در سطح منطقه به شرح زیر است:

۱٫ مقبرههای صخرهای مستقل یا تک واحدی: این مقبرهها تنها شامل یک اتاقک به شکل چهارگوش یا مدور هستند. مقبرۀ صخرهای شمال سیه چشمه و تمام مقبرههای واقع در قارنی یا روک جزو مقبرههای مستقل یا تک واحدی به حساب میآیند.

۲٫ مقبرههای صخرهای تک واحدی پیوسته:‌این آرامگاههادارای دو اتاقک یا ترکیب اتاقک با حیاط چهارگوش هستند و معمولاً اتاقک دوم در پشت اتاقک اول تعبیه یا به طور جانبی در کنار آن ساخته شده است. در هر دو مورد ارتباط اصلی به وسیلۀ سردر سنگی از طریق اتاقک اول است. مقبرههای صخرهای شدی، مقبرههای صخرهای در اسماعیلآقا و مقبرههای سنگر و خان درسی در این گروه جای میگیرند.

۳٫ مقبرههای صخرهای چند واحدی: در این نوع گورهای صخرهای اتاقک چهارگوش به منزلۀ محوطهای مشترک برای اتاقکهای اصلی در نظر گرفته شده و مقبرههای صخرهای در پشت آن و در مجاورت یکدیگر با ورودیهای مستقل از هم ساخته شدهاند و تمام ورودیهای مقبرهها به این اتاق باز میشوند. از این نوع مقبرهسازی تنها یک نمونه در هدر دیده میشود.

آرامگاههایی که در این گروه جای میگیرند عبارتاند از: سنگر در نه کیلومتری شمال ماکو، ورهرام در مرز ایران و نخجوان، قوشچی بین سلماس و ارومیه، قلعۀ اسماعیلآقا در ۳۲ کیلومتری غرب ارومیه، قارنی یاروک در جنوب غرب سلماس، ارومیه – اشنویه در ۳۷ کیلومتری ارومیه، زنجیر قلعه در چهارده کیلومتری سلماس و ارومیه، شاهتپه در ۲۵ کیلومتری میاندوآب، شیطان آباد در ده کیلومتری شمال میاندوآب و گوجر قلعه در ۴۸ کیلومتری شرق مراغه.

از گوردخمههای تک واحدی اورارتوها، که معمولاً دارای یک اتاقک چهارگوش هستند، به منزلۀ مقبرههای مستقل یا منفرد یاد میشود. در قارنی یاروک، در پانزده کیلومتری جنوب غربی سلماس، گوردخمهای مشاهده میشود که ساختمان آن در صخرهای سنگی کنده شده. مقبره دارای یک اتاق مستطیل شکل، سقفی مسطح و ابعاد ۲۲۵×۵۵۰ ×۱۰۱۰سانتیمتر است. مشابه این آرامگاه در مقبرۀ صخرهای منفردی در قوشچی وجود دارد که از دورۀ اورارتوها باقی مانده و باستانشناسان آن را متعلق به این دوران میدانند. این گوردخمه دارای یک اتاق مقبره است که به عقیدۀ کلایس مدفن یک اورارتویی بوده که از وطن خود دور مانده و در اینجا دفن شده است.

اما در برخی از گوردخمههای اورارتویی به معماری متفاوتی برمیخوریم که دیگر نمیتوان از آنها به منزلۀ مقبرههای منفرد یاد کرد. معماری این دخمهها به صورت تک واحدی پیوسته است. در این نوع گوردخمهها دو اتاقک در مجاور هم یا به صورت جانبی در کنار هم تعبیه شدهاند یا اتاقک دوم پشت اتاقک اول قرارگرفته؛برای مثال، همانگونه که در تصویر گوردخمۀ اورارتویی سنگر، در نه کیلومتری شمال ماکو و دو کیلومتری شمال روستای سنگر مشاهده میشود، دو اتاق D و C کوچکترند و به صورت جانبی کنار هم قرار دارند و اتاق B که بزرگتر از اتاقهای D و C است در جلوی دو اتاق مذکور قرار گرفته و راه ورودی به این دو از طریق اتاق B مهیا میشود. گوردخمۀ اسماعیل آقا، در ۳۲ کیلومتری غرب ارومیه، نیز دخمهای متشکل از دو اتاق است که به یکدیگر مرتبط هستند و در امتداد یکدیگر قرار دارند. در منطقۀ ارومیه – اشنویه نیز گوردخمهای اورارتویی مشاهده میشود متشکل از دو اتاق که اتاق دوم در پشت اتاق اول تعبیه شده است.

نقش پله در معماری گوردخمه ها

بیشتر گوردخمه های شناسایی شده در تمدن اورارتو قابل دسترسیاند زیرا ساخت پله در معماری صخرهای اورارتوها متداول بوده و این مسئله راهیابی به این دخمهها را میسر ساخته است. از جملۀ این گوردخمهها میتوان به گوردخمۀ سنگر اشاره کرد که راهیابی به داخل آن از طریق سی پله مهیا شده است. در نزدیکی مرز ایران و نخجوان، نیز گوردخمۀ ورهرام چنین وضعیتی دارد. این گوردخمه شامل سه قبر است. قبر شمارۀ ۲ درکنار دیوار قرار گرفته و پلهای به عرض ۲۴۰ سانتیمتر راهیابی به مقبره را میسر ساخته.

طاقچه

در گوردخمههای اوراتویی به عنصر دیگری برمیخوریم که طاقچه نام دارد. طاقچه از جمله عناصر معماری است که اورارتوها در دخمههای خود بسیار از آن بهره بردهاند؛ برای مثال در گوردخمۀ سنگر پنج طاقچه در اتاقها دیده میشود: دو طاقچه در دیوارۀ شرقی اتاق و دو طاقچه در دیوارۀ غربی و یک طاقچۀ بزرگ با ۱ متر ارتفاع در دیوارۀ شمالی.در ناحیۀ ورهرام در قبر شمارۀ ۲، در اتاق اول، هفت طاقچه گزارش شده که در هرکدام ظرفی قرار داشته است. در ناحیۀ ارومیه – اشنویه هم در اتاق دوم طاقچۀ بزرگی به شکل مستطیل وجود دارد و در کنار آن یک طاقچۀ کوچکتر کنده شده است.

فلسفۀ استفاده از طاقچه، که بر روی هریک از آنها ظرفی قرار داشته، به احتمال زیاد به خاطر انجام مراسم آیینی و تدفین مردگان بوده که در داخل گوردخمهها صورت میگرفته.

جهت گوردخمه ها و قبرهای داخل آنها

معماران اورارتویی توجه خاصی به جهت قبرها نشان نمیدادند؛ برای مثال، درگوردخمۀ سنگر جهت قبر شمالی – جنوبی است. گزارشهای باستانشناختی در قبرهای قلعۀ اسماعیل آقا نیز نشان میدهد که در این مکان دو قبر در صخره، نزدیک دژ بزرگ، کنده شده که قبر شمارۀ ۱ جهت شرقی – غربی دارد اما قبر شمارۀ ۲، که در نود متری قبر شمارۀ ۱ واقع شده، جهتی شمالی – جنوبی دارد. گوردخمۀ محور ارومیه – اشنویه نیز دارای مقبرهای شمالی – جنوبی است.

ستون

بنابر مدارک باستانشناختی در هیچیک از دخمههای اورارتویی ستون به چشم نمیخورد.

نقشبرجسته و کتیبه

در گوردخمههای اورارتوها، که مورد پژوهشهای باستانشناختی قرار گرفتهاند،کتیبه و نقشبرجسته به دست نیامده است. تنها در گوجر قلعه، که شرقیترین مقبرۀ گزارش شدۀ اورارتویی در شمال غرب ایران است و باستانشناسان بر این باورند که کاملاً به سبک اورارتویی کنده شده، مقبرهای در جهت شمالی – جنوبی قرار دارد که با آنکه فاقد کتیبه است اما در آن سطحی صاف وجود دارد که احتمالاً ‌برای کتیبه آماده شده بوده. نمای این مقبره خوب تراشیده شده و سازندگان گوردخمه در سمت راست آن سطحی صاف به وجود آوردهاند.

نتیجه گیری

ریشه و منشأ این آرامگاهها و معماری گوردخمهای را در فلات ایران باید در گوردخمه های اورارتویی جست و جو کرد؛ به عبارت دیگر، گوردخمههای ماد صورت تکامل یافتهتر مقبرههای اورارتوییاند. وجود پلکان، در نمای گور دخمههای اورارتویی، علاوه بر دسترسی به داخل مقبرهها، احتمالاً نقش روحانی نیز داشته است. بیشتر این دخمهها در کنار دژهای سلطنتی بنا میشده که مدفن پادشاهان و شاهزادگان بوده. تفاوت در پلانهای این گوردخمهها، از نظر معماری، نشانهای از نفوذ فرهنگ محلی یا شاید فرهنگ قبایل متعدد اورارتویی بوده است. نبود کتیبه و نقشبرجسته در این مقبرهها، برخلاف آنچه بعدها در گوردخمههای مادی به چشم میخورد، حاکی از تفاوت در آیینها و مناسک مذهبی و دینی این دو تمدن است. از سوی دیگر، عدم استفاده از نقش برجسته در نمای گوردخمه های اورارتویی حکایت از بیتصویر بودن خدایان و نبود مجسمه و تندیس برای آنان در دورههای اولیۀ دینی اورارتوها دارد. استفاده نکردن از ستون در نمای خارجی این دخمهها نیز بیانگر ساختار ابتدایی آنهاست که البته بعدها در دورۀ ماد و سپس، هخامنشی ستون به شکل پیشرفتهای در این گوردخمه ها به کار گرفته شده است.

پی نوشت ها:

۲۷ـ غلامعلی همایون، فلسفۀ معماری صخرهای و تمرکز در روستای صمند کرمان (تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی، ۱۳۵۴)، ص ۶۶ و ۶۷٫

۲۸ـ جواد شکاری، «معماری صخرهای در آذربایجان» (پایاننامۀ کارشناسی ارشد باستانشناسی، دانشگاه تربیت مدرس،۱۳۷۱)، ص ۱۸٫

۲۹ـ کارگر، همان، ص۵۲٫

۳۰ـ ولفرام کلایس، «معماری اورارتو،»، ترجمۀ غلامعلی همایون، بررسیهای تاریخی، ش۴(۱۳۴۸) : ۲۲۲ و ۲۸۹٫

۳۱ـ کارگر، همان، ص۵۵ و ۵۶٫

۳۲ـ همان، ص۵۵٫

۳۳ـ همان، ص۵۵ و ۵۶٫

۳۴ـ کلایس، همان، ۲۸۹ – ۳۱۲٫

۳۵ـ کلایس، گزارشهای باستان شناسی در ایران، ترجمۀ سروش جیبی (تهران: بنگاه ترجمه نشر کتاب،۱۳۵۴)، ص ۶۱ و ۶۲

منبع

http://www.paymanonline.com

نویسنده: سمیرا اصغرپور سارویی

بناهای باستانی ایران و قبله:

مقدمه:

در ایران بناهایی از دوران مادها، هخامنشی ها و ساسانی بجا مانده اند، تخت جمشید، پاسارگاد، کعبه زرتشت، شهر بیشاپور، و بازمانده بناهای تپه هگمتانه، از این جمله اند. تاکنون ویژگیهای مختلف این بنا به ویژه از لحاظ باستان شناسی، تاریخی، و معماری مورد توجه قرار گرفته اند. و ویژگیهای فوق در پژوهش های مختلف مورد بحث و بررسی واقع شده اند.

در نوشتار حاضر با نگرشی جدید به بناهای مذکور و نیز برخی از بناهای تاریخی – مذهبی در خاورمیانه، سعی بر آن است که ویژگی دیگری از این بناها مورد بررسی قرار گیرد. این ویژگی که شاید قبلا کمتر به آن توجه شده، جهت گیری این بناها نسبت به جهات اصلی و شناخته شده جغرافیایی است.

در این پژوهش تصاویر و نقشه هایی از بناهای تاریخی مورد نظر تهیه و سپس با استفاده از نرم افزار «اتوکد» جهت های جغرافیایی برروی آنها پیاده شده و زوایای محورهای اصلی با جهات جغرافیایی اندازه گیری و تحلیل شده اند و در انتها فرضیه ای برای تبیین قواعد و نظامات مشترک میان آنها طرح شده است. در این نوشتار به جهت پرهیز از اطاله مطلب و با توجه به تحقیقات و منابع فراوانی که در خصوص جایگاه و اهمیت بناهای مورد بررسی وجود دارد، از معرفی تفصیلی آنها صرف نظر شده است.

 

تخت جمشید:

این بنا که منسوب به دوران هخامنشی است، مهمترین بنای بجا مانده از این دوران است. تخت جمشید در شمال شهر مرودشت فارس واقع شده و مجموعه ای از تالارها، سراسرها و دیگر فضاها که عمدتا کارکرد آن برگزرای آیین ها و مراسم رسمی پادشاهان هخامنشی بوده است. ورودی اصلی این بنا که در انتهای پلکانی با شکوه قرار دارد، دروازه سنگی عظیمی است که به «دروزاه ملل» موسوم است. همانطور که در شکل (۱) دیده می شود، پلان بنای تخت جمشید مستطیل شکل است، امتداد بلندتر آن در جهت شمال شرقی- جنوب غربی است. دروازه ملل در کنار کنج غربی بنا قرار گرفته و مسیر ورودی در امتداد محور عرض بنا یعنی امتداد شمال شرقی- جنوب غربی می باشد. در ادامه بحث، بررسی دقیقتر این محورها و زوایای آنها با جهات شناخته شده جغرافیایی مورد توجه قرار خواهد گرفت.

پاسارگاد:

مقبره ای سنگی و مکعب شکل است که از آن به عنوان آرامگاه کوروش هخامنشی یاد می شود و در شمال استان فارس قرار دارد. عکس هوایی این بنا در شکل (۲) دیده می شود. پلان این بنا مربع شکل می باشد. اگر محوری را که درب مقبره روی آن واقع شده است محور اصلی بنا در نظر گیریم، امتداد این محور در جهت شمال غربی- جنوب شرقی می باشد و امتداد عمود بر آن شمال شرقی- جنوب غربی خواهد بود.

در شکل های (۳) و (۴) بترتیب، نمای درب، و نقشه داخل پاسارگاد دیده می شود، داخل بنا بشکل مستطیلی شکل است که امتداد طولی این مستطیل، منطبق بر امتداد اصلی بنا یعنی در جهت شمال غربی-جنوب شرقی است.

کعبه زرتشت:

در محل کتیبه معروف نقش رستم، بنایی قرار دارد که به «کعبه زرتشت» موسوم است. این بنا که پلان، نما و عکس آن بترتیب در شکل های (۵)، (۶) و (۷) نشان داده شده است، نیز دارای پلان مربع شکل بوده و امتداد آن نیز از همان جهت شمال غربی- جنوب شرقی تبعیت می کند، بعلاوه، امتداد طولی مستطیلی داخل بنا- شکل (۷) منطبق بر امتداد شمال غربی- جنوب شرقی می باشد.

چند بنای تاریخی دیگر:

شهر باستانی بیشاپور، باغ سلطنتی پاسارگاد، مقبره کمبوجیه، و تپه هگمتانه، بناهای دیگری هستند که مشابه موارد پیش گفته مورد بررسی قرار گرفته اند. شهر باستانی بیشاپور در غرب شهر کازرون فارس قرار دارد. در تصاویر (۸) و (۹) بترتیب عکس هوایی و نقشه این شهر دیده می شود. مشاهده می شود که امتداد اصلی شهر بیشاپور جهت شمال شرقی- جنوب غربی می باشد.
اشکال (۱۰)، (۱۱)، و (۱۲) نیز به ترتیب تپه هگمتانه، باغ سلطنتی پاسارگاد، و مقبره کمبوجیه را نشان می دهند. در این بناها نیز جهت های شمال شرقی- جنوب غربی و شمال غربی- جنوب شرقی جهت های اصلی بنا هستند. همچنین در بنای مقبره کمبوجیه همانند پاسارگاد و بنای کعبه زردشت مستطیل داخلی در امتداد شمال غربی- جنوب شرقی است.
قبل از بحث در خصوص امتداد بناهای فوق، زاویه ای که با جهت ها جغرافیایی می سازند، دو بنای قدیمی دیگر خاورمیانه را مورد بررسی قرار می دهیم.

اهرام مصر:

اهرام مصر هرم های مربع القاعده ای هستند که همگی از جهت گیری یکسانی تبعیت می کنند، اما در این جا جهت اصلی بنا سمت دیگری است، در شکل (۱۳) نقشه سه هرم دیده می شود، این هرم ها از بالا بصورت مربع هایی دیده می شوند که هر یک از اضلاع آنها عمود بر یکی از جهات اصلی جغرافیایی شمال، جنوب، شرق و غرب هستند. بعبارت دیگر محورهای اصلی بنا در امتدادهای شمال-جنوب و شرق-غرب می باشد.

کعبه:

بر اساس روایات اسلامی، کعبه تاکنون ده بار بازسازی شده است، اینکه آیا جهت کنونی این بنا همان جهت اولیه آن بوده است، می تواند موضوع جداگانه ای برای بررسی باشد که مسئله این پژوهش نیست. در حال حاضر هر یک از کنج های بنای کعبه برای خود نامی دارد که اشاره به جهتی است که آن کنج به سمت آن قرار دارد. رکن یمانی، رکن شامی، و رکن عراقی، سه کنج کعبه هستند که بترتیب دقیقا و به یمن، شام، و عراق قرار دارند، کنج چهارم رکن حجر است، که حجر الاسود در آن قرار دارد (شکل ۱۴).
همانطور که در عکس هوایی (شکل ۱۵) دیده می شود، کعبه دارای پلانی مربع شکل است که از امتدادهای شمال شرقی- جنوب غربی و شمال غربی-جنوب شرقی تبعیت می نماید. درب کعبه همانطور که در شکل (۱۴) دیده می شود رو به شمال شرق باز می شود.

سعدیه:

بنای مقبره سعدی در شیراز گرچه جزو بناهای باستانی نیست، ولی در این جا بمنظور بررسی امتداد آن و مقایسه با امتداد بناهای قدیمی تر مطرح شده است. در شکل (۱۶) تصویر هوایی سعدیه دیده می شود.

بررسی جهت ها و زوایا:

همان گونه که در فوق مورد بحث قرار گرفت، به استثنای اهرام مصر، در سایر بناهای مورد بررسی یکی از محورهای اصلی بنا در جهت شمال شرقی-جنوب غربی قرار داشت. البته این قاعده ای است که در نگاه اول به نظر می رسد. اما گر بخواهیم این مسئله را دقیقتر بررسی کنیم، باید زاویه بنی محور بنا و جهت جنوب غربی را اندازه گیری نماییم. برای این منظور با استفاده از عکسهای هوایی، پلان ساده هر بنا ترسیم، و با مشخص کردن جهت های شمال و جنوب غربی در روی آن، زاویه محور بنا با این جهات اندازه گیری و درج شده است، امتداد قبله و زاویه آن نیز روی هر شکل ترسیم شده است، شکلهای (۱۷) الی (۲۲).
برای دقت بیشتر قبله شهرهای مرودشت و کازرون با استفاده از نرم افزار قبله یاب گوگل تعیین گردید، شکلهای (۲۳) و (۲۴). با نرم افزار مذکور زاویه قبله شیراز نیز نسبت به جنوب ۳۹، ۵۷ درجه (بسمت غرب) می باشد.
در جدول (۱) برای هر بنا انحراف امتداد بنا نسبت به جنوب غربی و نسبت به قبله بطور جداگانه درج شده است. مشاهده می شود که زاویه انحراف امتداد بناها با جنوب غربی بین ۸- تا ۲۹+ درجه است و مقدار متوسط آن ۱۱+ درجه می باشد. مقایسه امتداد بناهای دوران قبل از اسلام با قبله شاید در وهله اول بی مناسبت بنظر برسد، ولی گمان می رود که ادامه بحث می تواند این اقدام را توجیه نماید.
در جدول (۱) مشاهده می شود که زاویه انحراف این بناها با قبله بین ۱۸- تا ۱۹+ درجه است و میانگین جبری آن صفر. یعنی اگرمتوسط زاویه بناهای فوق را رسم کنیم، آن زاویه، زاویه قبله منطقه است.
در مورد مقبره سعدی که در قرون اخیر ساخته شده و بعنوان شاهد در جدول (۱) ذکر گردیده- با توجه به اینکه احتمالا بنای مقبره تعمدا رو به قبله ساخته شده است- محور بنا انحراف کمی نسبت به قبله دارد، در حالیکه انحراف بعضی از بناهای باستانی از قبله- مانند بیشاپور- از این هم کمتر است.
در قسمت (ب) جدول مشاهده می شود که میانگین انحراف بناهایی که در قسمت (الف) جدول قرار دارند، نسبت به جنوب غربی ۱۱+ درجه است، و در قسمت (د) همین عدد در مورد انحراف کعبه نسبت به سمت جنوب غربی صادق است.

مقبره ها:

چنانچه بار دیگر بنای پاسارگاد و مقبره کمبوجیه را بررسی نماییم، در بنای پاسارگاد، مستطیل داخلی بنا فضای قبر مانندی را تداعی می کند با «پایین پایی» رو به ورودی و «بالاسری» در سمت بالای فضا، اگر با قبرستان های مسلمان مقایسه شود- شکل (۲۳) سمت چپ- جهت مستطیل داخلی به جهت قبر مسلمان ها می ماند. در مورد مقبره کمبوجیه پلان این مقبره که در سمت راست همین شکل ترسیم شده است، انطباق بیشتری با جهت دقیق قبله محلی را نشان می دهد، با همان موقعیت ورودی و پایین و بالای قبر.

جهت درب ها:

«دروازه ملل» در تخت جمشید رو به کعبه (قبله) باز می شود، شکل (۲۴)، درب کعبه نیز رو به شمال شرق است، یعنی رو به ایران و رو به محدوده ای که در آن تخت جمشید، پاسارگاد، نقش رستم، بیشاپوز، و … قرار دارند.
طبق روایات اسلامی، حضرت ابراهیم علیه السلام اولین انسانی بوده که کعبه را بنا کرده است، آیا می توان چنین فرضیه ای را طرح کرد که کعبه سمت و سو دهنده بناهای دوران هخامنشی است؟

پایان سخن:

درمورد تصویری که از تپه هکمتانه ارائه شده، اطمینان کافی وجود نداشت و لذا در میانگین گیرها دخالت داده نشد. در مورد باغ سلطنتی پاسارگاد زاویه بنا صرفا مبتنی بر جهت شمالی است که در نقشه درج گردیده است. در خصوص سایر بناها با توجه به استفاده از عکس های ماهواره ای دقت خوبی وجود دارد. ممکن است چنانچه بناهای دیگری از دوره مذکور به نمونه های مورد بررسی افزوده شود، نتیجه به دست آمده تغییر کند.
اینکه میانگین چند کمیت مقدار خاصی را نشان دهد بتنهایی نمی تواند به نتیجه گیری و بیان یک نظریه قطعی منتهی شود، بلکه باید پراکندگی کمیت ها نیز در حد قابل قبولی باشد. در خصوص بناهای فوق پراکندگی (انحراف معیار) ۱، ۱۴+- درجه می باشد که بنظر زیاد نمی رسد. این مسئله که آیا ممکن است هخامنشیان به جهت کعبه توجه داشته اند، بحثی است که باید با کمک تاریخ و باستان شناسی به آن پاسخ داده شود. البته علاوه بر شواهد عینی که در این مقاله به آن پرداخته شد، شواهد دینی (۱) و فرهنگی (۲) نیز وجود دارد که از توجه به جهت کعبه در ادیان قبل از اسلام حکایت می کنند.
بعنوان حسن ختام این بحث مناسب است که ذکر شود، علامه طباطبایی کوروش را شخصی موحد می داند، و برهمین اساس در تفسیر آیات مربوط به داستان ذوالقرنین احتمال اینکه کوروش کبیر همان ذوالقرنین قرآن باشد را تایید می کند.

پی نوشت ها :

جام های هخامنشی:

جام های زرین و سیمین هخامنشی به سه دسته تقسیم بندی می شود :
۱ـ جام هایی که به شکل سر جانوران ، معروف به جام های شاخ دار
۲ـ جام های مزین به دسته ای از تنه ی کشیده جانوران
۳ـ جام های ساده بدون دسته
۴ـ جام های لب تخت

۱٫جام های معروف به شکل سر جانوران یا شاخ دار
در گذشته اعتقاد داشتند که اگر در جام هایی که مزین به سر حیوانات هستند شربیات خود را بنوشند نیروی آن حیوان در بدن ان روسوخ خواهد کرد که ابتدا این جام ها را انسان از سفال و سپس از مفرغ طلا و نقره می ساخت انتهای این ظروف را ساغر می گفتند .به عنوان مثال برای ساغر های سفالی یا فته شده در دهکده خفتات لو در کردستان که مربوط به ۷۰۰۰ ق.م است .
این نوع جام ها سه نوع هستند جامهایی که به صورت خوابیده که حیوان سر خود را داخل دو دستش دارد هستند و به صورت استوانه ای است و یا نوع دگری از جامهای که دارای تکیه گاه برروی دسته خود نشسته مانند است جام های خشایار شاه با شیر بالدار که یکی در موزه تهران و دیگری در موزه مترو پولیتن نگه داری می شود و دسته ی آخر جامهای بوغی شکل که به ۱۰۰۰ سال قبل از میلاد مربوط است و از گل قرمز که مزین به سر حیوان شاخه داری چون گوزن ، گاو ، ……….

جام های دسته دار
این نوع جام ها نقش برجسته ای خیار مانند هستند که مادها از آشورها تقلید کردند از این جام می شود دو نفر بنوشند که در زیر این جام ها دو بست وجود دارد که با باز وبسته کردن این دو بست می شد از ان نوشید.

جام های طلای بی دسته
جام هایی بدون دسته هستند و یا دسته هایی که بدون جام هستند به عنوان مثال کاسه ی طلایی که بدنه ی ان نقش برجسته ی خیار مانند دارد و نام داریوش اول بر ان حک شده است و یا ظرف دیگری جام شراب زرین که بدنه اش مثل بدنه ی کاسه گفته شده است که دارای دسته نیستند و جالب ترین معرف این هنر پیکره ی دو بز کوهی مفرغی است که مربوط به یک جام یا کاسه ای مفرغی بوده اند که اکنون در موزه لور پاریس و دیگری در موزه برلین غربی نگه داری می شود .

جام های لب تخت
جام های لب تخت بر گرفته از فرهنگ تقلیدی مادی و اورارتویی بوده اند فرو رفتگی وبرآمدگی های کف این نوع جام که گودی عمیق ندارند و تقریباً مانند بشقاب های لب تخت امروزی هستند از نقش های خیار مانندی پوشیده که به طوری رنگ و موج شراب در وقت نوشیدن در آن مشهود است .

دومین منشور حقوق بشر ایرانیان:

این بار سندی ارزشمند، کتیبه خشایارشا بزرگ در تبریز رونمایی شده است که بسیاری را شگفت زده کرده.بعضی این منشور را دومین نمونه از منشور حقوق بشر ایرانیان نام نهادن وبعضی ها هم جواب غیر مستقیم خشایارشا بزرگ به سازندگان فیلم ۳۰۰!
این کتیبه با پرداختن به مسائل اجتماعی و حقوق بشر ،پیام‌آور صلح و نوع دوستی ایرانیان است که سندی دیگر بر عظمت تمدن پیشرفته ایرانان وبه خصوص هخامنشیان است.

کتیبه نویافته خشایارشای بزرگ، بار دیگر بر سیاست آبادگری و مردم دوستی هخامنشیان تأکید می کند. پیش از این منابع و شواهد زیادی حاکی از آبادگری و احترام به مردمان در این دوره بوده اند، اما در این سند خیلی آشکار این موضوع از زبان شاهنشاه گفته می شود.

ترجمه کتیبه:

۱- {خدای بزرگ است} اهورامزدا که بزرگترین

۲- خدایان {است} که این بوم را آفرید

۳- که آن آسمان را آفرید که مردم را

۴- ،۵- آفرید، که شادی را برای مردم آفرید

۵-،۶- که خشایارشا را شاه کرد

۶-، ۷- یک شاه از بسیاری

۷-،۸- یک فرمانروا از بسیاری

۸-،۹- گوید خشایارشا شاه

۹-،۱۰- هنگامی که شادی مردم سرزمین من را ببینی

۱۰-،۱۱- بر تو آشکار خواهد شد

۱۱-،۱۲- که من آنان را خوشنود کردم

۱۲- پیش از من داریوش

۱۳- شاه که پدر من بود او به خواست

۱۴- اهورامزدا مردم بسیاری را

۱۵- خشنود کرد اهورامزدا

۱۶- ….. با {دیگر} خدایان شهریاری مرا

۱۷- و آنچه را کردم/