بایگانی دسته ی کارشناس باستان شناسی

قلعه ضحاک:

قلعه ضحاک، آژی دهاک، کند قیز قلعه سی، داش قلعه سی، باروآس، رویی دژ یا قلعه گویی… فرقی نمیبا کدام یک از این اسامی آشناتر باشید.

ین اسم های عجیب و باشکوه، همگی به شگفت انگیزترین قلعه ایران تعلق دارند که در ارتفاع ۲۳۰۰ متری زمین، روی کوهی منفرد در شهرستان عجب شیر جا خوش کرده است. قلعه ای که با بیش از ۳۰۰۰ سال قدمت، مهم ترین یادگار اقوام مانایی و مادها به شمار می رود.

قلعه ضحاک را باید در ۲۸ کیلومتری‌ شرق‌ عجب‌شیر و در ساحل شرقی دریاچه ارومیه و در ۹۵ کیلومتری جنوب تبریز ببینید. جایی که هزاران سال قبل، ایرانیان باستان تصمیم گرفتند دژی محکم در برابر دشمنان بسازند و از ارتفاعات قلمرو خود را زیر نظر بگیرند.

نام عجیب و مخوف قلعه ضحاک از آنجا می آید که قدیمی های هشترود عقیده داشتند ضحاک در این قلعه زندگی می کرده و کاوه آهنگر قیام خود را با ضحاک از همین منطقه آغاز کرده است! این قلعه اولین‌ بار در سال‌ ۱۹۷۱ میلادی‌ توسط‌ یک‌ هیات‌ باستانشناسی ‌آلمانی‌ مورد بررسی‌ و تحقیق‌ قرار گرفت و آثار برجای مانده از برج‌های نیم استوانه‌ای به نام دروازه قلعه و پوشش دیوارها که از سنگ‌های مکعب مستطیلی بود، قدمت آن را تا دوره ساسانی نشان می داد. با این حال، سفال‌های به دست آمده از این قلعه که مربوط به سده‌های ششم و هفتم هجری بودند، از استفاده طولانی مدت این قلعه در دوره های بعدی حکایت می کردند. هر چند که این‌ قلعه هم‌ از کندوکاوهای‌ غیرمجاز در امان‌ نبوده‌ و فضای‌ اطراف‌ آن پر از حفره‌هایی‌ است‌ که‌ توسط‌ غارتگران‌ برای‌ بدست‌ آوردن‌ عتیقه‌، زیرورو شده‌ است‌.

قلعه ضحاک

قلعه ضحاک از سه طرف مشرف به پرتگاه است و دیوارهای کنده کاری شده آن، پیشرفتگی و اهمیت بنا را نشان می دهد. در این قلعه مخازن سنگ، آب انبار، آسیاب، سالن شورا، حمام و ده‌ها قسمت دیگر وجود دارد که تماشای آن ها خالی از لطف نیست. شاید برایتان جالب باشد اگر بدانید نیمی از اتاق‌های‌ قلعه بی‌ سقف‌ است و در زمین‌ کنده‌ شده‌ و نیم‌ دیگر در کوه و‌ به‌ صورت‌ حفره‌ای ‌درآورده‌ شده‌ اند. بیشتر‌ این‌ حفره‌ها آب‌ انبار دارند و این در حالی است که‌ بر دیوارهای‌ این‌ حفره‌های‌ سنگی‌، طاقچه‌های‌ کوچکی‌ هم کنده کاری شده است. تک‌ حفره‌هایی را هم خواهید دید که‌ تمام‌ آن‌ را در صخره‌های‌ عمودی‌ کوه‌ کنده‌اند.

اگر گذرتان به قلعه‌ ضحاک‌ بیفتد، خواهید دید که آب‌ چشمه‌ای‌ که‌ در دامنه‌ کوه‌ مقابل‌ قرار دارد با فشار ‌ لوله‌هایی‌ که‌ در زمین‌ کار گذاشته‌ شده از روی‌ پشته‌ مابین‌ گذشته‌ و به‌ ارتفاع‌ قلعه‌ می‌رسد! و البته مهم تر از آن، چیزی که در نگاه اول به این بنا برایتان جالب به نظر می رسد، چهار طاق زیبای این قلعه است که از عهد ساسانی به یادگار مانده و عده ای از باستانشناسان معتقدند که بر خلاف طاق های دیگر دوره ساسانی از این چهار طاق برای آتش افروختن استفاده نمی شد و تنها کارکرد دیده بانی داشته است.

راه رسیدن

برای دیدن قلعه ضحاک باید به استان آذربایجان شرقی، ۱۶ کیلومتری شهر سراسکند، مرکز شهرستان هشترود کنونی سفر کنید. یعنی جایی در ۳ کیلومتری ایستگاه خراسانک و بر فراز کوهساری که تونل مستقیم و طویل دو کیلومتری راه آهن مراغه به میانه از آن می گذرد. دقیق ترش را بخواهید این طور می شود:

راه اول: از شهر سراسکند در جهت جنوب شرقی که حرکت کنید، بعد از طی ۱۰ کیلومتر راه پر پیچ و خم به ایستگاه راه آهن خراسانک می رسید و درست همین جا است که جاده آسفالت تمام می شود و بقیه راه را باید در جاده های شوسه روستایی طی کنید! از راه آهن به سمت روستای مکتو برویدتا بعد از طی ۲ کیلومتر به یک سه راهی برسید. سمت چپ جاده یک راه فرعی وجود دارد که بعد از ۴ کیلومتر راندن در این مسیر به قلعه دختر می رسید و این تازه اول راه است. بقیه راه را باید پیاده بروید تا قلعه ضحاک کم کم مقابلتان ظاهر شود!

قلعه ضحاک

راه دوم: اگر از ایستگاه راه آهن خراسانک ۲۰۰ متر به سمت جنوب بروید به تقاطع جاده شوسه روستای خراسانک به روستای مکتو با راه آهن می رسید. حالا راه خود را از روی ریل راه آهن به سمت چپ ادامه دهید تا به یک تونل برسید. اگر اهل ماجراجویی هستید می توانید از داخل تونل حرکت کنید و اگر ناگهان قطاری سر رسید، در جان پناه های درون تونل پناه بگیرید. فقط فراموش نکنید چراغ قوه ای قوی همراه داشته باشید. پس از عبور از تونل، وارد دره سرسبزی می شوید که رودخانه شورچای در آن جریان دارد. شما حالا در جنوب شرقی قلعه ضحاک ایستاده اید و اگر کمی دقت کنید می توانید قسمتی از برج و باروهای آن را ببینید. اما اگر چندان اهل ماجرا جویی نیستید، می توانید از راه باریکی عبور کنید که در سمت چپ دهانه تونل بر اثر عبور و مرور بازدیدکنندگان به وجود آمده است. پس از طی ۲ کیلومتر در این مسیر می توانید از ضلع غربی محوطه به درون آن صعود کنید.

مسیر سوم: این مسیر دقیقا حکایت نیش و نوش است و اگر از راهپیمایی در مسیری روستایی لذت می برید، ما به شما توصیه می کنیم این راه را انتخاب کنید. کافیست از راه آهن خراسانک به سمت روستای عربلو حرکت کنید و بعد از عبور از داخل روستا، وقتی به یک صخره عظیم رسیدید، از گذرگاه های این صخره خود را به دره و ساحل رود قرانقو برسانید. حالا می توانید از ضلع شمالی وارد قلعه شوید!

پیشینه فلزکاری در ایران:

نخستین اشیاء فلزى ساخت بشر، اشیاء کوچک مسی چکش‌کارى شده‌اى است که به نیمه اول هزاره چهارم ق.م تعلق دارد. این دوره، آخرین دوران نوسنگى است، که انسان فلز را شناخت و اولین فلز مس بود. اما تاریخ فلزکارى ایران به کشف ذوب فلزات که حدود هزاره اول قبل از میلاد است، مى‌رسد. در سال ۲۷۰۰ ق.م مقدمات عصر مفرغ آغاز شد. شوش یکى از بلاد باستانى است که آثار بسیارى از فلزکارى ایران را به دست داده است. فلزات طلا و نقره در حدود ۲۵۰۰ ق.م کشف شد و به‌دلیل کمیاب بودن، دوام و کاربرد در زیورآلات، مورد استفاده قرار گرفتند. نمونه‌هایى از نقرکارى این دوره در تپه حصار کشف شده است.

در حدود ۲۵۰۰ تا ۱۵۰۰ ق.م با کشف فلز قلع، عصر مفرغ آغاز شد و صنعت‌گران توانستند با ترکیب مس و قلع، به مادهٔ اولیهٔ مقاوم‌ترى که خواص مس را نیز دارا بود، دست یابند. در هزارهٔ دوم ق.م مفرغ‌کارى بصورت یکى از برجسته‌ترین صنایع بشرى درآمد. در ناحیه حسنلو در آذربایجان نمونه‌هاى فراوانى از اشیاء مفرغى به‌دست آمده است که متعلق به این دوران مى‌باشد. این هنر – صنعت توسط مفرغ‌کاران منطقه آذربایجان و اطراف دریاچه ارومیه به لرستان راه یافت و در آنجا رواج پیدا کرد. مفرغ‌هاى لرستان، شکوه هنر فلزکارى و مفرغ‌کارى ایران و جهان را بخود، اختصاص مى‌دهد. مفرغ‌کاران لرستان، با ریخته‌گرى و چکش‌کارى آشنا بوده‌اند. این آثار شامل لگام اسب، تبر، سرنیزه، دهنه اسب، روکش تیردان، بخوردان، سنجاق‌هاى زمینى و … مزین به نقوش حیوانات افسانه‌ای، تلفیق صورت انسان و بدن حیوان، شکار و … مى‌باشد. آهن در نیمهٔ نخست هزارهٔ سوم ق.م در بین‌النهرین و آسیاى صغیر شناخته شده بود ولى به‌دلیل سختى و عدم قابلیت چکش‌خوارى و دیرگداز بودن، نتوانست جایى داشته باشد تا این‌که تبدیل آهن به فولاد عملى گردید. و آهن نیز در ساخت اشیاء و ابزار مورد نیاز انسان استفاده شد. و حدود سال ۱۰۰۰ ق.م ساخت وسایل آهنى پیشرفت چشمگیرى کرد.
حکاکى روى فلزات از حدود ۸۰۰ ق.م رایج شده است و بعد سکه‌هایى از فلز با ارزش‌هاى متفاوت تهیه شد و در انجام مبادلات بکار رفت.

در هزاره اول ق.م، فلزکارى در ایران رونق خاصى داشت و از آثار باارزش این دوران، یکى جام مارلیک است که از طلاى ناب ساخته شده و به‌وسیله چکش‌کارى شکل گرفته است. در دوران هخامنشى صنعت ریخته‌گرى و چکش‌کارى ترقى قابل ملاحظه‌اى یافت. در این دوران سوار کردن سنگ‌هاى قیمتى روى فلزات رایج شد. از این دوران آثارى از قبیل جام‌ها، مجسمه‌ها و سکه‌هاى طلایى بدست آمده است. مراکز این صنعت در این روزگار، آذربایجان، کرمان و لرستان بوده است. ‘گنج جیحون’ از آثار معروف این دوران است. از مهم‌ترین نمونه‌هاى فلزکارى در این زمان یک جفت دسته ظروف به شکل بز بالدار است.

از دیگر آثار فلزى با ارزش در دوران هخامنشى ‘ریتون’ها هستند. ریتون جامى است با سرشیر یا حیوانات قدرتمند دیگر، دسته جام داراى دوایر افقى حکاکى شده است. معمولاً این جام‌ها از طلا یا نقره ساخته مى‌شده است.

با حملهٔ اسکندر و بعد در دوران سلوکیان، هنر ایران تحت تأثیر هنر و فن یونانى قرار گرفت. اما با حضور اشکانیان یا پارت‌ها این نفوذ کم شد و رنگ ایرانى بخود گرفت. از دورهٔ اشکانی، آثار فلزى که باقى‌ مانده شامل سکه‌ها و زیورآلات است که فاقد جنبهٔ عالى این هنر است. در عهد ساسانی، ساخت ظروف فلزى قیمتى پیشرفت داشته و برخى از ظروف نقش برجسته دارند که موضوع بعضى از آنها، بیننده را به یاد حجارى و پیکرتراشى آن دوران مى‌اندازد. ‘جام خسرو’ از ظروف فلزى دورهٔ ساسانى است که از طلا ساخته شده؛ وجود ظروف ساسانى در ممالک مختلف نشانگر تبادل اجناس و تجارت در آن دوران مى‌باشد. بعضى از این‌ها در شمال هند، لهستان و بیشتر در روسیه پیدا شده است؛ حتى در نواحى مختلف کشورهاى آسیاى مرکزى و نقاطى مثل ‘جبال اورال’ نیز این ظروف بدست آمده است.
در عهد ساسانی، نقره بیشتر از فلزات دیگر کار مى‌شده است. ساخت ظروف سیمین از قبیل تنگ، بشقاب و نیز ساخت ظروف مطّلا رایج بوده است.
با ظهور اسلام فلزکاران از برنز در ساخت ظروفى از قبیل سینی، آبخورى و ابریق استفاده مى‌کردند که به اشکال حیوانات و پرندگان بود.

با قدرت گرفتن سلجوقیان در شرق ایران، یک دورهٔ درخشان فلزکارى آغاز شد. صنعتگران فلزکار در ساختن آثار نفیس فلزی، انواع روش‌ها را بکار برده و بعضى را با قلم‌زنى و برجسته‌کارى تزئین کرده‌اند. روش دیگر از تلفق برنز و مس و زرفشان کردن آنها با طلا و نقره در ظروف و آلات فلزى استفاده مى‌کردند. جواهرسازى و مرصع‌کارى نیز رواج بسیار داشته؛ اغلب اشیاى فلزى داراى نقوش حیوانى یا انسانى و مجالس بزم و شکار و نیز داراى کتیبه‌هایى از خط کوفى یا نسخ است.
در دورهٔ سلجوقی، فلزکارى ایرانى در مشبک‌کارى نیز به درجات بالایى رسید و با مهارت ظروفى نظیر شمعدان و عودسوز بجاى گذاشته شد که به‌شکل حیوانات یا پرندگان ساخته شده است.
در دورهٔ ایلخانی، فلزکارى داراى تزئیناتى است. کاسه‌‌هاى مرصع به طلا و نقره، با کیفیت‌هاى گوناگون از این دوره باقیمانده است. بطورکلى فلزکارى دورهٔ مغول و تیموری، در صنعت اسلحه‌سازى و کلاهخود بیشتر جلوه کرده است و طرح‌‌هاى اسلیمى و کتیبه‌هاى خطى و نقوش دیگر با ظرافت خاصى روى آنها کار شده است.

در دورۀ صفوی، فلزکارى توسعه بیشترى یافت. از آهن و فولاد استفاده مى‌شد. و قطعاتى بسیار عالى ساخته شد که از نظر کیفى در سطح بالایى قرار داشت. بطورکلى اشیاء فولادى آن دوره از قبیل کمربند، لوحه و نشان گاهى با نقره یا طلا مرصع مى‌شد و در هر مورد بسیار عالى است.
مواد تزئینى و اشکالى که در آثار فلزى این دوره دیده مى‌شود، عبارتند از: شاخ و برگ گیاهى (اسلیمى‌ها) و تصاویر انسانى و حیوانی؛ در این دوره درها و جعبه‌ها و صندوق‌ها را با تخته‌هایى فلزى که با دقت تزئین شده بود، آرایش مى‌داده‌اند.
بعد از دورهٔ صفویه، صنعت فلزکارى کم‌کم رو به ضعف گذارد؛ زیرا در این دوره صنعتگران متوجه ساختن ظروف و اشیاء فلزى ارزان‌قیمت عامه‌پسند شدند.
به‌هرحال از دورهٔ قاجاریه آثار فلزى متعددى از طلا، نقره و دیگر فلزات به‌ویژه آثار میناکارى شده به جاى مانده است. از نمونه‌هاى جالب آن آثار قلم‌زنى روى در امامزاده‌ها و دیگر اماکن مقدس مى‌باشد.

طاق کسری:

تاق کسری (تاق خسرو) یا ایوانِ مداین نام کاخ پادشاهان ساسانی در ۳۷ کیلومتری جنوب شهربغداد در ساحل خاوری رود دجله و از مهمترین سازه‌های دوران ساسانیان است و گور سلمان فارسی از یاران محمد پیامبر اسلام در نزدیکی آن زیارتگاه مسلمین است.

این بنا با داشتن عنوان بزرگترین تاق خشتی جهان (با بلندای ۳۵ متر، پهنای ۲۵ متر و درازای ۵۰ متر ) مشهورترین بنایی است که پادشاهان ساسانی ساخته اند و هنوز ویرانه های آن در عراق کنونی موجب حیرت سیاحان می شود.
این طاق جای جلوس رسمی شاهنشاه ایران بوده که در روزهای جشن ، طبقات رجال کشور و سران لشکر و سفراء و واقدین بیگانه در آنجا بار میداده اند.طاق جایگاه تخت را میپوشانیده و قالی زربفت مرصعی که به بهارستان کسری معروف است فرش آن بوده است. ساختمان این بنا را در داستان ها به خسرو اول نسبت داده‌اند ، بعقیده هرتسفلد طاق کسری را باید از بناهای شاپور اول دانست اما ریتر روایات متداوله را تایید کرده و گوید طاق کسری بارگاهی است که خسرو اول بنا نهاده است اما بنابر آنچه در نوشتار پهلوی خدای‌نامگ آمده‌است این کاخ به دستور شاپور اول ساخته‌شده‌است.

نمای عمارت شاید از ساروج منقش یا سنگ های مرمر یا چنانچه بعضی نویسندگان جدید ادعا کرده اند از صفحات مسین زراندود و سیماندود پوشیده بوده است. تا سال ۱۸۸۸ نما و تالار بزرگ مرکزی برپا بوده است و نقشی از آن در کتاب[دیولافوآ[واژه‌نامه ۳] کشیده شده است. اما در آن سال جناح شمالی خراب شد و اکنون جناح جنوبی نیز در شرف ریزش است.این بنا بارگاه شاهنشاه بوده است.در پشت هریک از جناحین نمای عبارت پنج تالار کوتاه تر که تاق هایی در بالای آن دیده می شود موجود بوده و از بیرون بوسیله دیوار بلندی بسته می شده است. تمام دیوار ها و سقف ها از آجر با ضخامتی قابل توجه ایجاد شده است.
در حفاری های جدید محققان آلمانی قطعاتی از تزئینات گچبری و غیره دیده شده ، طاق کسری جزو مقر عادی شاهنشاه محسوب می شده و از لحاظ ساختمانی تا حدی ساده بوده ، لکن حیرت نظاره کنندگان دربرابر این بنا بیشتر به خاطر عظمت و شکوه آن است. بیشتر گمان می‌شود که تاقِ کسری در تیسفون جای‌دارد ولی تیسفون، اسبانبر و چند شهر کوچک دیگر مانند بغداد، روی هم شهرگان یا مدائن را تشکیل می‌دادند.
ویرانه های این کاخ هنوز در کشور کنونی عراق به‌جاست. ابوجعفر منصور خلیفه عباسی اولین کسی بود که کوشید تا آن را ویران کند ولی در این کار ناکام ماند. وی از مصالح آن برای ابنیه شهر جدید بغداد استفاده کرد و بخاطر اینکه در نظر وی حمل مصالح به بغداد از ارزش خود مصالح بیشتر شده از ادامه تخریب آن خودداری کرد.

قدیمی‌ترین تصویر عکاسی شده از طاق کسری، مربوط به ۱۸۶۴ میلادی

ویژگی و تاریخچه بنا

تاق کسری بقایای تالار بزرگ عهد ساسانی در محل تیسفون ( یا بزبان پهلوی تیسپون )، عراق حالیه، که جزئی از کاخ سلطنتی بزرگ معروف به ایوان کسری بوده‌است، طول و عرضش به ترتیب حدوداً ۳۶۵ و ۲۷۵ متر تخمین زده‌اند.از مجموعه شهرهایی، که پایتخت ایران زمان ساسانیان را تشکیل میداد، پنج شهر را میشناسیم، از اینقرار: در ساحل شرقی دجله شهر قدیمی تیسفون و شهر رومگان، و در جانب غربی شط شهر ویه اردشیر (سلوکیه)، و درزنیذان، و ولاش آباذ اگر محله اسپانبر واقع در ساحل چپ، و محله ماحوزا واقع در ساحل راست را دو شهر مستقل به حساب بیاوریم، عده هفت شهر پایتخت کامل میشود. تیسفون نام بزرگترین شهر از چند آبادی بود، که مجموع آنها را معمولاً «شهرها» یا بزبان سریانی ماحوزه می خواندند و گاهی مدیتاثا یا مدینه میگفتند و همین لفظ است، که عرب آنرا بصورت المدائن پذیرفته است.
این ایوان در محلهٔ جنوبی تیسفون موسوم به اسفانبر یا اسانبر واقع بود و بانی آن را شاپور اول ساسانی شمرده‌اند، و پس از وی ظاهراً خسرو انوشروان به ترمیم و تجدید بنای آن اقدام کرد.
در مجاورت تاق چهار دسته ویرانه مشاهده می‌شود که جالب‌ترین آن‌ها تلّی است معروف به حرم خسرو؛ این ویرانه‌ها جزء ایوان کسری بوده‌است. به فاصلهٔ حدود ۴۶۰ متری جنوب شرقی تاق بقایای ساختمان‌هایی مشاهده می‌شود، که تا گوشهٔ دیوار معروف به بستان کسری، که شاید حصار باغ گوزنان خسرو بوده‌است، امتداد دارد.بنابر عقیده باخمان همکار رویتر بستان کسری گویا یکی از شهرهای مداین بوده که انطاکیه جدید نام داشته است. نام رسمی این شهر ویه انتیوخ خسرو بود ولی معمولاً آن را رومگان «شهر رومیان» میخوانده اند. در فاصلهٔ حدود ۹۱۰ متری جنوب غربی بستان تلی به ارتفاع ۶ الی ۵/۷ متر واقع است، که قاعده‌اش چهار گوش است، . معروف به تل‌الذهب (تل طلا) یا خزانهٔ کسری است، و آن ظاهراً در اصل بنای واحدی بوده که خسرو پرویز برای خزاین خود ساخته بوده‌است. طاق کسری که عظیم‌ترین و نظرگیرترین یادبود عظمت گذشتهٔ تیسفون است، در وسط ویرانه‌های مداین قرار دارد. آن‌چه که از آن باقیست نمایی است عظیم، به طول حدود ۹۳ متر، که اصلاً بیش از ۳۰ متر ارتفاع داشته و تاق‌نمایی به عرض حدود ۲۴ متر آن را به دو قسمت نامساوی تقسیم می‌کند. تالاری به طول بیش از ۴۵ متر و دارای ۱۰ ردیف اتاق‌های جانبی دارد. در عقب تالار دری پهناور است، که به حیاطی وسیع باز می‌شود.

چنگیز خان و حمله به ایران

حمله مغول به ایران

حملهٔ مغول به ایران به سه لشکرکشی مغول به ایران اشاره دارد. این لشکرکشی‌ها به تشکیل حکومت ایلخانان مغول در ایران منجر شد. چنگیز خان پس از غلبه بر چین و قسمتی از آسیای میانه با خوارزمشاهیان همسایه شد. خواست چنگیز خان بازکردن راه تجارتی بین ایران و چین بود و در ابتدای امر نسبت به سلطانمحمد خوارزمشاه ادب و احترام را رعایت نمود ولی این پادشاه که خیال تسخیر چین را داشت با تدابیر خصمانهٔ خود موجب تحریک غضب خان مغول را فراهم کرده و هجوم او را به ممالک اسلامی باعث گردید. حملهٔ مغول در پی واقعهٔ قتل ۴۵۰ بازرگان مسلمان مغولی در شهر اترار آغاز شد. شروع نخستین لشکرکشی در سپتامبر سال ۱۲۱۹ میلادی (پائیز ۶۱۶ ه ق) و به فرماندهی چنگیز خان بود.

سلطان محمد خوارزمشاه در همان سال با سپاهی به مبارزه با مغول برآمد ولی از جوجی پسر چنگیز شکست خورد و از آن پس تصمیم گرفت که از مواجهه با لشکر مغول خودداری کند. چنگیز جهت دستگیری سلطان محمد دو نفر از بزرگان لشکر خود را به تعقیب او فرستاد. سال بعد سلطان محمد در بستر مرگ، جلال‌الدین خوارزمشاه را به جانشینی خویش برگزید و جلال‌الدین بیش از ۱۰ سال بعد از مرگ پدر در برابر سپاهیان مغول ایستادگی نمود. دومین لشکرکشی در سال ۶۲۶ ه ق به امر اوگتای قاآن و به فرماندهی جرماغون نویان بود. این لشکرکشی به قصد پایان دادن به مقاومت جلال‌الدین خوارزمشاه و تسخیر مناطقی که باقی‌مانده بود، انجام شد. در پایان این دو حمله مغولان به سلطنت خوارزمشاهیان بر ایران پایان دادند و بسیاری از شهرهای خوارزمشاهی مانند سمرقند، مرو، بامیان، هرات، توس، نیشابور و پایتخت این سلسله گرگانج بکلی ویران شده و مردم آن قتل‌عام شدند. خط سیر تخریب و ویرانی فقط منحصر به شمال و شمال شرقی ایران نبود، در مرکز و غرب ایران نیز شهرهای ری، قم، قزوین، همدان، مراغه و اردبیل به کلی ویران شدند.

قوانین چنگیزی

چنگیز پس از چیرگی بر اونگ خان و قبایل مغول از برای ضبط مملکت و صلاح ارتش و رعایا قاعده‌ای چند وضع کرد و برای هرکار قانونی نهاد و برای هر گناه کیفری معین کرد. در آغاز برای اهل اسلام احترام زیاد قایل بود و مجازات او برای قتل هر مسلمانی چهل بالش زر (هر بالش پانصد مثقال طلا یانقره بود. (ر. ک‍ «تاریخ جهان‌گشا» ۱/۱۶» و برای قتل هر یک از مردم چین یک سر درازگوش (خر) را دیه معین کرد. چون قبایل مغول از خود دارای خط و کتابت نبودند، دستور داد تا برخی از فرزندان مغول خط اویغوری بیاموختند و قوانین او را که به «یاسا». معروف است ثبت کردند و آن دفاتر را در خزانه‌ها نگهداشتند تا هر وقت خانی بر تخت نشیند و یا حادثه‌ای روی دهد شاهزادگان جمع شوند و آن طومارها را حاضر کنند و بنای کار را آن نوشته‌ها و قوانین بگذارند و امور ارتش و حمله به شهرها را را برآن شیوه پیش گیرند. چنگیز پس از تسلط بر اقوام مغول رسوم و عادات ناپسند مانند زنا و دزدی را از میان ایشان برداشت و درهای بازرگانی را میان غرب و شرق باز نمود و بازرگانان نیز بی دغدغه آمدوشد می‌کردند. چنگیز در نامه‌ها که به سرکشان و دشمنان می‌نوشت و ایشان را به اطاعت می‌خواند هرگز از سپاه و جنگ‌افزار چیزی نمی‌نوشت و ایشان را از وفور سلاح نمی‌ترساند، همین قدر می‌نوشت اگر رام و مطیع شوید به جان امان یابید و اگر خلاف کنید ما چه دانیم آن را خدا داند.

مرگ چنگیز

در اثنای سفر جنگی نزدیک شدن مرگ خود را دریافت و فرزندان خود را حاضر ساخت و اوگتای را به جانشینی خود تعیین کرد، ورارود (ماورالنهر) و دیار مجاور آن را به جغتای داد. او دستور داد تا میان اوگتای و برادران پیمان‌نامه‌ای نوشتند که به موجب آن هیچ یک از برادران نباید از فرمان او سرپیچی کنند. پس از آن وصیت کرد که چون مرگش برسد کسی گریه نکند و مرگش را پنهان دارند تا دشمن آگاه نشود. همچنین او را مخفیانه دفن کردند تا دشمنان متوجه مرگ او نشوند و از نبود او سوء استفاده کنند. سر انجام پس از ۲۵ سال حکمرانی در سن هفتادوسه سالگی از جهان رفت (درباره طول عمر چنگیز و سال تولدش میان محققین اختلاف نظر است).

امپراطوری که از گوشت انسان تغذیه می‌کرد!!

امپراطور آدمخوار
شنیده بودیم بعضی قبایل بدوی آفریقائی آدمخوار هستند. ولی تصورمان این بود که این شایعه بیشتر در داستانها و افسانه‌های خیالی مصداق دارد و بعید است کسی را بتوان یافت که صحنه‌های آدم‌خواری توسط «بشر» را دیده باشد. با این حال مطالعه رویدادهای تاریخ معاصر بعضی کشورهای آفریقائی نشان می‌دهد که نه تنها این پدیده غریب نیست بلکه حتی می‌توان امپراطوری را در آفریقا یافت که «آدمخوار» بوده است. این شخص «ژنرال بدل بوکاسا» دیکتاتور پیشین کشور «آفریقای مرکزی» است.
«آفریقای مرکزی» از جمله کشورهای آفریقائی است که از شمال به چاد، از جنوب به کنگو و زئیر، از مشرق به سودان و از مغرب به کامرون محدود می‌شود. اکثر مردم آن مسیحی هستند و فرانسه، زبان رسمی‌ آنهاست. «بانگی» پایتخت آفریقای مرکزی است. این کشور در ۱۹۶۰ استقلال خود را از فرانسه به دست آورد.
امپراطور یاد شده در ۱۹۶۶ با کودتا علیه «دیوید داکو» پسر عموی خود، قدرت را در آفریقای مرکزی به دست گرفت و در ۱۹۷۹ با کودتای متقابل  دیوید داکو» و شورش عمومی ‌مردم ساقط شد.
«ژنرال بدل بوکاسا» در ۲۲ فوریه ۱۹۲۱ متولد شد. پدرش در سال ۱۹۲۷ درگذشت و با فوت مادرش ۱۲ یتیم بر جای ماند. بوکاسای جوان همراه برادرها و خواهرهایش تحت مراقبت پدر بزرگش قرار گرفت. او در مدارس میسیونهای فرانسوی تحصیل کرد.

در ابتدا کاتولیکی با حرارت بود که می‌خواست کشیش شود. عموی وی جزء بنیانگذاران جمهوری آفریقای مرکزی بود ولی بوکاسا در جنگ جهانی دوم به سربازان فرانسوی پیوست.
او در دوران تحصیل با شخصیت ناپلئون آشنا شد و از همان زمان شیفته او شد. این علاقه در بسیاری از تصمیمات بعدی او اثر گذاشت. به طوری که تاجگذاری خود را طبق الگوی تاجگذاری ناپلئون در پاریس ترتیب داد! به شدت به رهبران فرانسه عشق می‌ورزید. به طوری که ژنرال دوگل را پدر خود می‌خواند. او وقتی که در مراسم تدفین وی شرکت کرد به شدت می‌گریست و می‌گفت: «یتیم شدیم». وی در ارتش فرانسه در خدمت ژنرال دوگل کار کرد و به درجه سرگردی رسید.
بوکاسا در ۱۹۶۶ یعنی زمانی که فرمانده کل قوا بود با برکنار کردن پسر عمویش، داکو، در یک کودتای تقریباًً بدون خونریزی به قدرت رسید و سپس داکو را به عنوان مشاور خود برگزید. یکی از اولین اقدامهای او بعد از به قدرت رسیدن در ۱۹۶۶ قطع روابط با چین بود.

او ادعا کرد که چین در یک توطئه علیه رژیم او دست داشته است. چین بعداً این موضوع را تکذیب کرد. بعدها روابط دو کشور عادی شد و در ۱۹۷۶ به عنوان میهمان افتخاری در چین پذیرایی شد. بوکاسا با درجه فیلد مارشالی دبیر کلی حزب واحد کشورش، وزیر دادگستری، دفاع خدمات غیر نظامی، بیمه‌های اجتماعی و خلاصه ۱۴ وزارت از ۱۶ وزارت کشور را در آن واحد بر عهده داشت! در ۱۹۷۶ اعلام نمود که به اسلام گرویده است. سایر مقامات کشور نیز به وی تأسی جستند و کشور رسماً اسلامی ‌شد. قذافی رهبر لیبی و شیوخ عرب خلیج فارس میلونها دلار به وی هدیه کردند.

اما وی پس از جمع‌آوری پول مورد نظر خود، از اسلام برگشت و دوباره مسیحی کاتولیک شد و کلیه مقامات نیز از وی پیروی کردند! او سپس نام کشور را از جمهوری آفریقای مرکزی به امپراتوری افریقای مرکزی تبدیل کرد و سال بعد خود را امپراتور بوکاسای اول نامید و پولهای اهدایی کشورهای عرب را صرف مراسم تاجگذاری بسیار پرهزینه خود کرد! گفته می‌شود هزینه تاجگذاری وی در ۱۹۷۷، یک چهارم مجموع درآمد سالانه آفریقای مرکزی بود. بوکاسا در اجرای این مراسم ۳۴۰ تن شراب، شامپاین، خاویار و نیز ۶۰ دستگاه اتومبیل لیموزین وارد کشور کرده است.
 بوکاسا سرانجام در سپتامبر ۱۹۷۹ زمانی که در لیبی به سر می‌برد در یک کودتای نظامی ‌از قدرت برکنار شد. رهبر کودتا دیوید داکو پسر عموی بوکاسا کسی بود که در۱۹۶۶ هنگامی‌که رئیس جمهوری افریقای مرکزی بود با کودتای بوکاسا از کار برکنار و به مشاورت وی منصوب شد. در پی این کودتا بوکاسا عازم کشورهای ساحل عاج و فرانسه شد. بوکاسا هنگامی ‌که در نوامبر ۱۹۸۶ با فریب اطرافیان به کشورش بازگشت در فرودگاه دستگیر و راهی زندان شد اما ۸ سال بعد، در سپتامبر ۱۹۹۴ در جریان یک عفو عمومی ‌از زندان آزاد گردید.

بوکاسا به قصاب افریقای مرکزی مشهور شده است. از جمله کسانی که در جلسات محاکمه بوکاسا برای شهادت علیه وی شرکت کرده بودند آشپز و خدمتکار قصر وی بود. «فیلیپ لینگرئیسا» آشپز بوکاسا در دادگاه گفته بود که به دستور بوکاسا اکثر مواقع گوشت مورد نیاز غذای امپراتور را از داخل فریزر شخصی وی که حاوی گوشت بدن و پای زنان مجرم و اعدام شده بوده است تأمین می‌کرده است. بوکاسا معتقد بود که دون شأن یک امپراتور است که از گوشت حیوانات تناول کند!
بوکاسا سرانجام در ۵ نوامبر۱۹۹۶ در سن ۷۵ سالگی درگذشت.