کاروانسرای باغ شیخ در ساوه

کاروانسرای باغ شیخ (عبد الغفار خان) مربوط به دوره زند است و در ۸ کیلومتری جاده ساوه استان مرکزی، مجاور روستای باغ شیخ واقع شده. این اثر در تاریخ ۱۴ مهر ۱۳۵۴ با شماره ی ثبت ۱۱۸۵ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

براساس منابع بررسی شده، این کاروانسرا از آثار دوره قاجاریان است. بنا امروزه متروک و بی استفاده است، اما قسمت های مختلف آن به خوبی حفظ شده است. این بنا با مساحتی در حدود ۴۸۰۰ متر مربع در ردیف کاورانسراهای بزرگ قرار دارد. در میانه این کاروان سرا، حیاط مربع شکلی به ضلع ۳۷ متر واقع است. در هر ضلع حیاط، ایوانی در میانه و مجموعه شش ایوانچه در دو طرف آن قرار دارد که هر یک از ایوانچه ها با حجره ای مرتبط است. در انتهای هر ایوان نیز (به جز ایوان جبهه ورودی)، اتاقی قرار دارد که صورت شاه نشین یافته است. فضاهای دور حیاط، برخلاف اکثر کاروان سراها، همسطح حیاط است در پَخهای گوشه های حیاط، درگاههای ورود به اسطبل و پلکان بام تعبیه شده است. فضاهای اصلی اسطبل، که در چهار گوشه حیاط قرار گرفته اند، قاعده مربع و یک ستون آجری قطور در میانه خود دارند. این فضاها با فضاهای طویلی مرتبط اند که به صورت بازوهایی در پشت حجره های کاروانسرا امتداد یافته اند. ردیف سکوهایی که در یک سوی اسطبل ها دیده می شود بارانداز بوده است.

راه ورود به کاوران سرا از میانه ضلع جنوب شرقی است. سردر همسطح نمای جبهه ورودی است، اما با ارتفاعی معادل دو طبقه و طاق رسمی بندی و آجرکاری پشت بغلها تشخص یافته است. جای خالی یک کتیبه در داخل سردر دیده می شود که احتمالا حاوی تاریخ ساخت بنا بوده است. نمای خارجی این ضلع کاروان سرا از ردیف طاق نماهای عمیق در طرفین سردر تشکیل شده است و بر اهمیت ورودی تاکید می کند. درپشت سردر، هشتی وسیع و مرتفعی قرار دارد. هشتی با طاق رسمی بندی زیبایی پوشیده شده که ترکیبی از دو رسمی سوار برهم است. خطوط رسمی این طاق گچی است و به این ترتیب، از زمینه آجری جدا شده و جلوه بیشتری یافته است.

فضاهای دو طبقه پیرامون هشتی آن را به تیمچه ای کوچک شبیه ساخته اند. این فضاها در طبقه دوم طاقهای رسمی بندی و مقرنس دارند و با سردر و طاق نماهای طرفین آن، ترکیب فضایی جالبی پدید آورده اند. کلاهک هشت وجهی در میانه طاق هشتی بر فراز نمای این جبهه از داخل و خارج کاروان سرا به چشم می خورد. جلوه هشتی و فضاهای جانبی آن در نمای جنوب شرقی کاوران سرا چشم گیر است. بدین ترتیب، هر چند چهار نمای حیاط شکلی مشابه دارند، نمای این ضلع مهم تر از دیگر نماها جلوه می کند. دهانه ایوان ها وسیع تر از ایوانچه هاست؛ اما چون ارتفاع آنها چندان بیشتر از دیگر قسمت های حیاط نیست، جلوه زیادی در حیاط ندارند. بنای کاروان سرا تماما آجری است و آجرکاری در پشت بغل سردر و ایوانها و هشتی دیده می شود. چهار برج آجری توپُر در چهار گوشه بنا واقع است که به حجم آن استحکام بخشیده اند.

نوشته‌ها